افشای مسائل پشت پرده بانک‌ها؛ دنبال یک کمپین مطالبه‌گر هستیم

خبرگزاری مهر-گروه هنر-ندا زنگینه-آروین موذن‌زاده؛ مستند «چگونه بانک بزنیم» با به‌کارگیری روایتی طنزآمیز و روان، پرده از رازهای پشت صحنه سیستم بانکی برمی‌دارد و مفاهیم پیچیده اقتصادی را برای عموم قابل هضم می‌کند. این فیلم به کارگردانی محمدحامد نوروزی و نویسندگی محمد نجفی و تهیه‌کنندگی جواد رئیسی تولید شده است.

این مستند، روایت خیالی جوانی به نام امیر است که می خواهد یک شبه پولدار شود. امیر برای پیدا کردن بهترین راه بانک زدن، نزد یک خلافکار کارکشته به نام مسعود می‌رود. او قرار است مسیر پولدار شدن را از طریق یک پکیج آموزشی به امیر نشان دهد. امیر در این مسیر در مواجهه با کارشناسان اقتصادی، اسناد بانکی و مرور پرونده‌های قضایی و بانکی به اطلاعات مهمی در مورد نظام بانکی در ایران و مشکلات آن دست پیدا می‌کند.

به بهانه پخش این مستند با حضور محمدحامد نوروزی کارگردان این مستند گفتگویی داشتیم و در این نشست عنوان شد که این پروژه با هدف افشای مکانیزم‌های کلی و تأثیرگذار بانک‌های خصوصی در خلق پول و ایجاد تورم و همچنین نشان‌دادن ضعف نظارتی جدی در این حوزه ساخته شد. سازندگان با وجود محدودیت‌های بودجه و حساسیت‌های موضوع، عمداً از پرداختن عمیق به پرونده‌های خاص خودداری کردند تا با زبان ساده، فتح‌بابی برای آگاهی عمومی باشد. این مستند قصد ندارد صرفاً روایتی تلخ ارائه دهد، بلکه به عنوان بخشی از یک کمپین بزرگ‌تر، به دنبال ایجاد مطالبه‌گری مردمی برای پیگیری جدی‌تر عملکرد بانک‌ها توسط مجلس، بانک مرکزی و قوه قضائیه است و امیدوار است این مستند از طریق پلتفرم‌های آنلاین و اکران‌های دانشجویی به دست مخاطب برسد.

در ادامه بخش اول گفتگوی مهر با کارگردان مستند «چگونه بانک بزنیم» را می‌خوانید.

*چه شد که سراغ ساخت مستند «چگونه بانک بزنیم» با موضوع فساد بانکی رفتید. دغدغه شخصی خودتان بود یا از سفیر فیلم به شما سفارش شده بود.

محمدحامد نوروزی: داستان از جایی شروع شد که من و آقای نجفی نویسنده اثر، به صورت جدی شروع به شرکت در جلسات و درس‌گفتارهای اقتصادی کردیم. این مباحث، دنیای پیچیده و تأثیرگذاری اقتصاد را برای ما روشن کرد. به تدریج و با رصد فعالیت‌های بانک‌های خصوصی، به ابعاد گسترده و گاهی عجیب این حوزه پی بردیم. وقتی ضرورت و اهمیت پرداختن به این موضوع برایمان کاملاً پررنگ شد، ایده ساخت مستندی در این زمینه را به طور جدی مطرح کردیم. از طرف دیگر، سفیر فیلم نیز در رویکرد جدید خود قصد داشت به ساخت مستندهای اقتصادی بپردازد و از خوش‌اقبالی ما، این پیشنهاد با استقبال آنها مواجه شد. «چگونه بانک بزنیم» پروژه بسیار سنگین و چالش‌برانگیزی بود. ما از سال ۱۴۰۲ کار را به طور رسمی کلید زدیم و تنها برای مرحله پژوهش و نگارش فیلمنامه، فراز و نشیب‌های بسیار زیادی را پشت سر گذاشتیم تا بتوانیم محتوایی دقیق و در عین حال قابل فهم برای عموم ارائه کنیم.

*به نظر می‌رسد برای مخاطبی که اطلاعات تخصصی از اقتصاد ندارد، می‌توانستید اطلاعات بیشتری ارائه کنید. مثلاً به مساله انحلال بانک آینده و پرونده بانک سرمایه اشاره می‌کنید اما خیلی عمیق وارد این مباحث پیچیده نمی‌شوید درنتیجه این اتفاقات مخاطب با انبوهی از فساد و اتفاقات تلخ در کشور مواجه می‌شود که برایش ترسناک است.

هدف ما این بود که برای اولین بار، یکسری از مکانیزم‌ها و ترفندهای کلی و گاهی به ظاهر پیش‌پاافتاده این بانک‌ها را نشان دهیم؛ ترفندهایی که شاید در نگاه اول ساده یا حتی خنده‌دار به نظر برسند، اما در عمل اتفاق افتاده‌اند و تأثیرات بزرگی داشته‌اند

این یک نکته بسیار دقیق و درستی است اما باید توضیح دهم که استراتژی و قصد اصلی ما از ابتدا، پرداختن جزئی و موشکافانه به پرونده‌های خاص و ریز فسادها نبود. هدف ما این بود که برای اولین بار، یکسری از مکانیزم‌ها و ترفندهای کلی و گاهی به ظاهر پیش‌پاافتاده این بانک‌ها را نشان دهیم؛ ترفندهایی که شاید در نگاه اول ساده یا حتی خنده‌دار به نظر برسند اما در عمل اتفاق افتاده‌اند و تأثیرات بزرگی داشته‌اند. ما می‌خواستیم یک «فتح باب» کنیم و دریچه‌ای به این دنیای پیچیده باز کنیم. خودمان نیز به این فکر هستیم که در آینده به زوایای مختلف و پرونده‌های خاص به صورت جداگانه بپردازیم، چرا که این موضوع بسیار خاص است و متأسفانه کمتر کسی حاضر می‌شود ریسک پرداختن به آن را بپذیرد. واقعیت این است که برای ساخت همین مستند نیز پوست ما کنده شد تا توانستیم آن را به پایان برسانیم.

*هدف نهایی مستند چه بود؟ قصد داشتید که فقدان نظارت در عرصه بانک‌ها را نقد کنید یا بیشتر به سازوکار خود بانک‌ها بپردازید؟

اگر بخواهیم هدف را در یک خط خلاصه کنم، می‌توان گفت که می‌خواستیم نشان دهیم چگونه برخی از بانک‌های خصوصی از قدرت خلق پول استفاده می‌کنند تا منافع شخصی خود را تأمین کنند و در نهایت، چگونه این اقدامات آنها تأثیر مستقیم و بسیار زیادی بر تورم کشور می‌گذارد. در کنار این، نکته کلیدی دیگری که قابل انکار نیست، وجود ضعف نظارتی جدی در این حوزه است. این 2 مکمل یکدیگر هستند. جالب است بدانید که ما نسخه اولیه مستند را آماده کرده بودیم که ناگهان خبر انحلال بانک آینده منتشر شد. بنابراین، تصمیم گرفتیم در فرآیند پس‌تولید، بخش‌هایی را به این مستند اضافه کنیم و به «قانون گزیر» بانک مرکزی نیز اشاره کردیم. قصد ما تنها ارائه یک مستند تلخ نبود؛ هدف اصلی ایجاد یک مطالبه جدی است. ما از بانک مرکزی، مجلس و همچنین قوه قضائیه می‌خواهیم که در این زمینه جدی‌تر وارد عمل شوند و برای جلوگیری از تکرار چنین فجایعی چاره‌اندیشی کنند.

*به طور کلی چقدر دست شما برای پرداختن به یکسری مسائل باز بود؟ آیا خطوط قرمزی برایتان تعریف شده بود؟

در درجه اول، هدف اصلی ما این بود که مسائل بسیار سخت و پیچیده اقتصادی را با ادبیاتی ساده و همه‌فهم بیان کنیم. این انتخاب، ما را ناگزیر می‌کرد که از برخی داستان‌ها و جزئیات پیچیده صرف‌نظر کنیم، زیرا بیم آن می‌رفت که مخاطب عام سردرگم شده و از ادامه فیلم زده شود. بنابراین، این یک محدودیت خودخواسته برای حفظ ارتباط با مخاطب بود. مسلماً می‌توانستیم انبوهی از اطلاعات تخصصی را در فیلم بگنجانیم، اما این به هدف ما لطمه می‌زد. از سوی دیگر، این واقعیت را نیز باید بپذیریم که در پرداختن به چنین موضوعاتی، همیشه چیزهایی وجود دارند که نمی‌توان یا به سادگی نمی‌شود درباره آنها صحبت کرد.

*یک نکته قابل توجه در مستند، طراحی صحنه و فضای نوستالژیک آن است. مثلاً چیدمان قدیمی خانه و استفاده از دی‌وی‌دی، مخاطب را به یاد اواخر دهه ۸۰ یا ۹۰ می‌اندازد. این تصمیم، تعمدی بود؟

این تصمیم به حس و حال خود مستند نیز برمی‌گشت و ما سعی کردیم از این المان‌ها به عنوان یک موتیف طنز استفاده کنیم. می‌خواستیم به یاد بیاوریم که در زمان‌های نه‌چندان دور، چگونه محتوای آموزشی و حتی غیرمجاز در قالب سی‌دی و دی‌وی‌دی بین مردم رد و بدل می‌شد. این فضا، یک حس نوستالژیک برای مخاطب ایجاد می‌کند و از طرفی، طنز پنهان در این شیوه عرضه محتوا، به پیام اصلی مستند نیز کمک می‌کند.

*به نظر می‌رسد با محدودیت بودجه نیز مواجه بودید، چرا که از فضاهای بسته و بازیگران تکراری بیشتری استفاده شده است.

بودجه ما در حد و اندازه‌های معمول یک مستند بود، اما به دلیل شرایط خاص تولید این مستند، هزینه‌های تولیدمان به طور غیرمنتظره‌ای بالا رفت. ما با محدودیت بودجه سنگینی دست و پنجه نرم می‌کردیم و این فیلم در شرایط بسیار عجیب و پرچالشی تولید شد. مجبور بودیم برخی از لوکیشن‌ها را خودمان با کمترین امکانات بسازیم و از تعداد عوامل کمتری برای کنترل هزینه‌ها کمک بگیریم. در نهایت، تنها هدف ما این بود که این مستند به هر قیمتی ساخته شود و این حرف ها و این ژانر خاص، دیده شود.

*درباره استراتژی پخش «چگونه بانک بزنیم» چه برنامه‌ای دارید؟

ما از همان ابتدا به خوبی می‌دانستیم که احتمال پخش این مستند از تلویزیون تقریباً صفر است. پرداختن به مسائل بانکی به شدت حساس است و افراد قدرتمند بسیاری ممکن است برای جلوگیری از پخش آن فشار وارد کنند. بنابراین، ما از ابتدا قید پخش تلویزیونی را زدیم و تمرکز اصلی خود را روی اکران‌های دانشجویی، نمایش در محافل تخصصی و مهم‌تر از همه، پلتفرم‌های آنلاین گذاشتیم. حتی پلتفرم‌های بزرگ شبکه نمایش خانگی نیز بعید است که جسارت پخش چنین اثری را داشته باشند. هدف نهایی ما این است که این مستند از طریق بستر آنلاین خود سفیر فیلم در دسترس عموم قرار گیرد.

*در جشنواره «سینماحقیقت» هم ثبت نام کرده اید؟

در جشنواره «سینماحقیقت» هم ثبت نام کرده‌ایم و قصد داشتیم که در این رویداد رونمایی شود اما به دلیل همزمانی با مساله انحلال بانک آینده احساس کردیم بهتر است این مستند در محافل خصوصی دیده شود تا ما بازخورد مخاطبان را ببینیم. در حقیقت، هدف اصلی‌تر ما این است که این مستند، جرقه‌ای برای راه‌اندازی یک کمپین باشد. ما می‌خواهیم قصه مطالبه‌گری از بانک مرکزی، مجلس و قوه قضائیه به طور جدی در جامعه پیگیری شود. «چگونه بانک بزنیم» تنها بخشی از این کمپین بزرگ‌تر است. یکی از اهداف مشخص این کمپین، محاکمه علنی افراد و مدیران موسساتی است که برای منافع شخصی خود، بانک یا موسسه‌ای تأسیس کردند و پس از برداشت سودهای کلان، نزدیک به ۷۰۰ همت زیان به بار آورده و سپس بار خود را بستند و رفتند. این رویدادها پیام بسیار مخربی به جامعه می‌دهد که گویی نمی‌توان جلوی فساد را گرفت. ما با این مستند و کمپین همراه آن، می‌خواهیم بگوییم که باید جلوی این فسادها را به صورت جدی گرفت.

ادامه دارد ...