ثمر بخش و مفید

سمیه شکری|  مُثمر نخستین کتاب فارسی درباره زبان‌شناسی و علم‌اللغه است که سراج‌الدین علی‌خان آرزو دانشمند و شاعری هندی حدود 300 سال پیش آن را نگاشته است و دکتر سید محمد راستگو آن را تصحیح کرده و بر آن مقدمه نوشته است. سراج‌الدین علی‌خان آرزو اکبرآبادی گوالیاری (1169-1099 ه.ق) معروف به خانِ آرزو و ملقب به استعدادخان و متخلص به آرزو شاعر، نویسنده، ادیب و دانشمند بسیار برجسته و بزرگ سده دوازدهم، اگر چه هندوستانی است و زبان مادری او اردو است با نوشته‌های پر برگ و بار و گوناگون، و پژوهش‌ها و نکته‌سنجی‌های نو و نابش، زبان و فرهنگِ فارسی را تا همیشه وامدارِ خود کرده است. او در بسیاری از دانش‌های عقلی و نقلی، به‌ویژه در دانش‌های ادبی و به‌ویژه‌تر در شاخه‌هایی مانند زبان‌شناسی، سبک‌شناسی و نقد ادبی نه تنها در میانِ هندیان که در میانِ ایرانیان نیز همانندی نداشت. آرزو در دوره‌ای که بوی سلطه انگلیسی‌ها از گوشه و کنار هندوستان به مشام می‌رسید و صدای خاموش شدن زبان فارسی شنیده می‌شد، تمام تلاش خود را کرد تا آخرین نفس‌های زبانِ فارسی در هند عمیق و دقیق باشد و گواه این کلام آثار پربرگ و بار و گوناگون اوست که به بیان مضامین و نام برخی از آثار او اکتفا می‌کنم. در فرهنگ‌نویسی: سراج‌اللغه، چراغ هدایت، زواید الفواید، نوادر الالفاظ، نقد ادبی: تنبیه الغافلین، احقاق الحق، دادِ سخن، سراجِ منیر، سراج وهاج، بلاغت: عطیه کبری، موهبتِ عظمی، دستور زبان: معیارالافکار، شرح‌نویسی: خیابانِ گلستان، شکوفه‌زار، شرح قصاید عرفی، شرح قصایدخاقانی، زبان‌شناسی: مثمر، تذکره‌نویسی: مجمع‌النفایس و از میان سروده‌ها: دیوان اشعار بیش از سی هزار بیت، مثنوی جوش و خروش، مثنوی حُسن و عشق، عبرت‌فسانه، مثنوی مهر و ماه. مُثمِر که نکته‌سنجانه‌ترین و پربارترین و پس از مجمع‌النفایس پربرگ‌ترین نوشته آرزوست، نخستین کتابِ فارسی‌ است که در زمینه زبان‌شناسی (= علم اللغه) نوشته شده است: زبان‌شناسی در معنی گسترده و گذشته واژه که واج‌شناسی، معنی‌شناسی، صرف و نحو و ... را فرا می‌گیرد.  اینکه نخستین کتاب زبان‌