عقل کاشف در برابر عقل جاعل

عقل از منظر شیعه در کنار قرآن، سنت و اجماع یکی از منابع چهارگانه استنباط احکام شرعی است. از دیدگاه پیامبر اکرم(ص) همه خوبی‌ها به وسیله عقل درک می‌شود و نیز هر که فاقد عقل است، فاقد دین است.: اِنّما یُدْرکُ الْخیْرُ کُلُّهُ بِالْعقْلِ، و لا دین لِمنْ لا عقْل لهُ (حرانی، 1363: 54) قرآن نیز عقل را هم‌ردیف نقل قرار داده است در آیه شریفه: وقالُوا لوْ کُنّا نسْمعُ أوْ نعْقِلُ ما کُنّا فِی أصْحابِ السّعِیرِ- و گویند اگر شنیده [و پذیرفته] بودیم یا تعقل کرده بودیم در [میان] دوزخیان نبودیم. (ملک۱۰)  این معنا که در قرآن و روایات، امری مسلم به حساب می‌آید در قاموس رای و نظر علما و فقهای شیعه مورد اختلاف است .  عقل و ماهیت آن از منظر مرحوم  علامه طباطبایی مرحوم علامه طباطبایی نیز بنا به سبقه فلسفی خود به ویژه در حوزه حکمت متعالیه، این نسبت(نسبت میان عقل و شیعه) را بسیار جدی و مهم انگاشته است. ایشان در نوشته‌ای با عنوان «معنویت تشیع» نتایج  طرق تعقل در اسلام را قابل هضم و درک بودن تعلیمات اسلامی از مجرای تعقل و استدلال منطقی آزاد همچنین زنده نگه داشتن تعلیمات اسلامی برای همیشه و نسبت به همه کس می‌دانند. به ویژه که از دیدگاه علامه بعد از انقطاع وحی و پایان نبوت، تعلیمات دینی در پناه عقل، هرگز رنگ اجمال و ابهام به خود نگرفته و در صف یادگارهای تاریخی و آثار باستانی موزه‌ها قرار نمی‌گیرد. (علامه طباطبایی، بی تا: صص18-19)  لکن چنانکه از تعمق در باب رای و نظر علمای شیعه (از جمله علامه طباطبایی) برمی‌آید، صدارت عظمای عقل به معنای ولایت مطلق و مستقل عقل در اندیشه شیعه نیست. علمای شیعه هر قدر عقل را صدارت بخشند و گرامی‌اش شمارند در غایت ذیل حق قرارش می‌دهند و اعتبارش را عرضی می‌شمارند. به این بیان مرحوم علامه در المیزان توجه فرمایید: «حال به بحثی که داشتیم برگشته و می‏گوییم: لفظ «عقل» همان‌طور که توجه فرمودید از این باب بر ادراک اطلاق می‏شود که در ادراک عقد قلبی به تصدیق هست و انسان را به این جهت عاقل می‏گویند و به این خصیصه ممتاز از سایر جانداران می‏دانند که خدای سبحان انسان را فطرتا اینچنین آفریده که در مسائل فکری و نظری حق را از باطل و در مسائل عم