لحظه یی نیاسوده

ابتدا لازم می دانم رحلت فقیه عالیقدر آیت الله العظمی منتظری قدس سره را به پیشگاه حضرت بقیه الله عج و مسلمانان خصوصاً جامعه علمی کشور تسلیت عرض کنم

ابتدا لازم می دانم رحلت فقیه عالیقدر آیت الله العظمی منتظری(قدس سره) را به پیشگاه حضرت بقیه الله(عج) و مسلمانان خصوصاً جامعه علمی کشور تسلیت عرض کنم. نوشتن در مورد این فقیه مجاهد از مصادیق سهل ممتنع است زیرا از یک طرف آثار علمی و سوابق مبارزاتی و شخصیت برجسته او از چنان درخشندگی برخوردار است که صدها صفحه می توان در ارتباط با شخصیت علمی و سیاسی و آرا و نظریات فقهی و علمی وی مطلب نوشت، اما از طرف دیگر مسائلی که پس از قضایای سال های ۶۵ تا ۶۸ برای ایشان پیش آمد، احتیاج به شکافتن برخی مسائل دارد که در شرایط فعلی و اوضاع حاکم فعلی درج آنها برای مطبوعات ممکن است میسر نباشد. بنابراین در این یادداشت برخی مسائلی را که جهت اطلاع خوانندگان محترم روزنامه وزین اعتماد شاید مفید باشد توضیح می دهم و توضیح جهات دیگر را به فرصتی مناسب واگذار می کنم.

زندگانی آیت الله العظمی منتظری را می توان به چهار بخش تقسیم کرد؛ بخش اول مربوط به تحصیلات وی در حوزه علمیه اصفهان و سپس قم مربوط می شود. آن طور که افراد مطلع در مورد این بخش توضیح می دهند ایشان تحصیلات مقدماتی را در نجف آباد و سپس حوزه علمیه اصفهان گذرانیده و پس از طی مدارج علمی حوزه علمیه اصفهان به قم مهاجرت کرده و از محضر استادان بزرگ قم خصوصاً آیت الله العظمی بروجردی بهره فراوان برده، به نحوی که در زمان حیات مرحوم آیت الله بروجردی به عنوان کسی که به درجه اجتهاد رسیده و صلاحیت مرجعیت دارد، شناخته شده است. بخش عمده دیدگاه های فقهی آیت الله بروجردی توسط آیت الله منتظری به رشته تقریر درآمده است که می توان به «نهایه الاصول»، «البدرالزاهر»، «الغصب و الاجاره و الوصیه» در زمینه تقریرات درس استادش اشاره کرد. اما آثار علمی آیت الله فقید به تقریرات درس استادش خلاصه نمی شود. تالیفات فقهی ایشان بهترین مدرک عمق تفکر فقهی و پایه مراتب علمی آن فقیه مجاهد است. به نظر من کتاب «دراسات فی ولایه الفقیه و فقه الدوله الاسلامیه» که در چهار جلد عربی چاپ شده و سپس بخش عمده آن توسط آقایان صلواتی و شکوری به فارسی ترجمه شده یکی از مهم ترین کتب فقهی تاریخ تشیع در حوزه حقوق عمومی است. شاید اغراق نباشد که بگوییم تاکنون در حوزه حقوق عمومی و مبانی حکومت و حدود اختیارات حاکم، خصوصاً در حوزه فقه شیعه، چنین کتابی تالیف نشده است.

این کتاب که ابتدا به صورت درس خارج در حوزه ارائه شده، علاوه بر جلسات متفرقه، اختصاصاً در حدود ۲۵۰ جلسه درس ایشان به معرض بررسی و تحلیل در جلسات درس خارج گذاشته شده است. در بین فقهای اهل سنت در حوزه حقوق عمومی کمابیش کارهایی صورت گرفته که می توان به دو کتاب «الاحکام السلطانیه» که یکی توسط امام ماوردی و دیگر امام ابویعلی قاضی تالیف شده اشاره کرد، ولی در حوزه فقه شیعه خلاء چنین مباحثی شدیداً احساس می شد، گرچه فقها به طور متفرقه ضمن احکام معاملات، یا مسائلی چون زکات و...، به این مباحث اشاره می کنند، و حضرت امام خمینی(قدس سره) نیز در حوزه ولایت فقیه و حکومت اسلامی در جلسات درس خارج خود و سایر موقعیت ها به این مباحث پرداختند که تحت همین عنوان به صورت کتاب به زبان فارسی چاپ هم شد. اما به طور گسترده و اختصاصاً در حوزه حکومت و ولایت و حقوق عمومی، کتاب چهارجلدی آیت الله منتظری بزرگ ترین منبع علمی حوزه است.

سایر آثار علمی ایشان از قبیل «دراسات فی المطالب المحرمه»، «کتاب الحدود» و «کتاب الخمس و الانفال» به زبان عربی و امثال آنها نمایانگر تسلط ایشان در حوزه فقه اسلامی اعم از شیعه و سنی است. در کنار کارهای فقهی مزبور، این فقیه به شرح مباحث اصول کافی، شرح خطبه های حضرت زهرا(سلام الله علیها) و تالیف رساله فارسی و بیان مسائل مورد نیاز کشور و جامعه علمی در حوزه پزشکی، نوجوانان، بانوان و امثال آن پرداخته که هر یک در حوزه خود بخشی از نیازهای جامعه را تامین کرده و جوابگوی نیازهای جامعه فعلی ماست. در «اسلام دین فطرت» و نیز بسیاری از مسائلی که امروزه محل بحث و نظر است به زبان فارسی ساده به شرح و بسط مسائل فقهی به نحوی که قابل فهم عمومی باشد، پرداخته است.

مجموعه کارهای علمی ایشان که انصافاً کاری سترگ و عظیم است ، یکی از بزرگ ترین منابع علمی و فقهی کشور و از آثار جاویدان حوزه علمیه شیعه است و از این جهت آیت الله منتظری را می توان عالمی موفق و توانا نامید که به رغم شرایط مختلف و بعضاً بسیار ناگوار، در جهاد علمی و فقهی لحظه یی از پا ننشسته است و می تواند الگویی بسیار ارزنده برای طلاب و دانشجویان ما باشد. بخش دوم زندگانی آیت الله منتظری به مجاهدات خستگی ناپذیر ایشان و مبارزات سرسختانه با رژیم پهلوی مربوط است. در این رابطه همزمان با شروع مبارزات علنی حضرت امام خمینی در سال ۱۳۴۲، این فقیه مجاهد نیز پا به پای امام(ره) به مبارزه علنی با رژیم پهلوی پرداخته که نتیجه آن چندین بار دستگیری و زندانی شدن وی است، که در سال ۵۴ پس از دستگیری و محاکمه در دادگاه های فرمایشی رژیم شاه به ۱۰ سال زندان محکوم شد، و در آستانه پیروزی انقلاب در پاییز سال ۵۷ به همت مبارزات مردم ایران، از زندان آزاد شد. این بخش از زندگی ایشان نشانگر این است که چگونه یک فقیه شیعی به آنچه در اعتراض به ظلم و حمایت از مظلوم در درس های خود می گوید، در عمل تا کجا پایبند است.

در زمانی که بسیاری از مدعیان امروزی، در گوشه امن به مباحث فرعی فقهی خود را مشغول کرده بودند، و رژیم سفاک پهلوی جوانان و دانشجویان این ملت را در زیر سخت ترین شکنجه های قرون وسطایی قرار داده بود، فقیه عالیقدر هم خود و هم فرزندش مرحوم شهید محمد منتظری شرایط سخت زندان های رژیم سفاک را به جان خریده و آن را به گوشه گیری و آسایش در خانه و پرداخت به مسائل فقهی فرعی ترجیح می دادند. بخش سوم زندگی آیت الله منتظری به شرایط پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل جمهوری اسلامی و اقبال عمومی حکومت جدید به مراتب علمی، فقهی و سیاسی ایشان است که از اواخر سال ۱۳۵۷ تا اواخر سال ۱۳۶۷ یک دهه کامل را شامل می شود.

در این مدت علاوه بر فعالیت علمی، به حل و فصل مشکلات جاری جمهوری جدید التاسیس کشور نیز پرداختند و اگر کسی بدون حب و بغض سیاسی یک دهه فعالیت و تلاش ایشان را مورد بررسی تفصیلی قرار دهد، متوجه می شود در شکل گیری نظام جدید و وضع قوانین و مقررات جاری کشور، آیت الله منتظری پس از امام خمینی(ره) تاثیرگذارترین شخصیت در تکوین نظام و مقررات آن است. در قوانین و مقررات جاری کشور، از جمله قانون مجازات اسلامی، موارد متعددی را می توان یافت که عیناً متن فتوای ایشان است. اینجانب به دلیل حضور در مجلس شورای اسلامی در دوره های اول و دوم و عضویت در کمیسیون قضایی مجلس از نزدیک شاهد این امر بوده ام، و کراراً امام خمینی(ره) در حل معضلات فقهی و مسائل جدید مورد نیاز کشور، مجلس و سایر مراجع و نهادها را به آیت الله منتظری ارجاع می دادند. در واقع می توان گفت همین نقش مهم و تاثیرگذاری وی و عمق مراتب فقهی و اعلمیت نامبرده بود که مجلس خبرگان رهبری را واداشت در سال ۱۳۶۴ ایشان را به عنوان قائم مقام حضرت امام خمینی(ره) انتخاب کند. به رغم اینکه خود این فقیه موافق چنین انتخابی نبوده و کار فقهی و علمی حوزه را بر حضور مستقیم در حکومت ترجیح می دادند. یکی از مهم ترین مباحث مطروحه در جلسات خبرگان رهبری مربوط به انتخاب آیت الله منتظری به قائم مقامی رهبری، بحث اعلمیت ایشان در حوزه علمیه و نیز توانایی سیاسی و رهبری نظام نوپای جمهوری اسلامی، پس از رحلت امام خمینی(ره) بوده است. پس از پیش آمدن مسائلی که در اواخر عمر حضرت امام(ره) پیش آمد که فعلاً محل بحث آن نیست، آیت الله منتظری از قائم مقامی رهبری استعفا دادند.

بخش چهارم حیات پربار آیت الله منتظری به دو دهه اخیر یعنی از آغاز سال ۱۳۶۸ تاکنون اختصاص دارد. که عملاً از مسائل اجرایی و حکومتی کشور کناره گرفته و به همان وظایف مرجعیت و فقاهت خود مشغول بوده اند. در این دوره نیز به رغم برخی ناملایمات و مشکلاتی که برای ایشان پیش آمد، ایشان از جهاد علمی و انجام وظایف فقهی خود لحظه یی نیاسود و تا آخرین لحظه عمر خود به تالیف و تحقیق و پاسخگویی به مسائل مبتلابه کشور و جامعه اسلامی پرداخته و بخش عمده یی از کتب فارسی و استفتائات فقهی و تکمیل کارهای انجام شده علمی از جمله تلخیص چهار جلد کتاب «فقه الدوله الاسلامیه» تحت عنوان «نظام الحکم فی الاسلام» مربوط به همین دوره است. ان شاءالله در فرصت مناسب تری شرح مفصل تری از فعالیت های علمی، فقهی و سیاسی ایشان تقدیم خواهد شد. «عاشاً سعیداً، مات سعیداً»

محسن رهامی