جان استوارت میل و معمای فرهنگ سیاسی

یکی از مباحث مهمی که جان استوارت میل در کتاب رساله در آزادی به آن پرداخته و بخش مهمی از محتوای کتاب او را تشکیل داده است, بحث فرهنگ سیاسی می باشد

یکی از مباحث مهمی که جان استوارت میل در کتاب "رساله در آزادی" به آن پرداخته و بخش مهمی از محتوای کتاب او را تشکیل داده است، بحث "فرهنگ سیاسی" می باشد. میل در این کتاب ضمن تحلیل و بررسی مفاهیم آزادی و نقد نگاه روادارانه لاک به ایدئولوژی ‌های دینی، بر آن است تا نشان دهد که خوشبختی و سعادت بشر با تکامل فردیت و تعامل مدنی وی ارتباط متقابلی دارد. ‏

میل در این کتاب نظریات افلاطون در باب روح انسان کامل را که با صفات چهارگانه چون خردمندی، شجاعت، میانه ‌روی و عدالت مشخص می گردد، مورد نقد و تجزیه قرار می دهد، وی معتقد است که در حال حاضر انسان کامل با چنین صفاتی نمی تواند تجلی داشته باشد، مگر اینکه انسان "آزادی و شجاعت کامل داشته باشد که در اصول کلی و اساسی تفحص و گفتگو کند."‏

میل در بحث آزادی، اجتماعات به اصطلاح عقب مانده را کنار می گذارد و آنها را فاقد ارزش سیاسی می داند و همچون منتسکیو وی‍ژگی آنها را حکومت مطلقه می داند، "مشروط به اینکه غایت حکومت بهبود وضع آنان باشد و در این صورت تحصیل خیر و سعادت با ابزار زور و اجبار نیز قابل توجیه است." اصل اساسی و ساده میل در تشکیل جوامع حفاظت و دفاع از نفس است و هر صنعت و تمدنی بعد از ایجاد امنیت پدید می آید. امنیت اصلی است که لازمه و زمینه‌ ساز جامعه مدنی است و تحقق آن بستر گسترش اهداف اجتماعی را فراهم می سازد. از این رو برای نیل به امنیت در جامعه می باید هر گونه اقدامات و عملیات صورت گیرد.‏

میل با مطرح ساختن این مسئله، مجوز هر گونه اجبار و زور را مشروط بر اینکه زمینه ‌های امینت جامعه را فراهم سازد، صادر نموده است. فرقی نمی کند که وضعیت جامعه در حالت ابتدایی و یا وضعیت مدنی باشد، با این تفاوت که در حالت اخیر، اعمال زور زمانی که با هدف اصلاح و خیر و سعادت فردیت فرد باشد، مجاز نیست. از طرف دیگر میل به بحث فردیت می پردازد و در نوشته ‌های او به فرد اجازه داده می شود که "بر تن و جان خویشتن سلطان مطلق باشد،" مشروط به اینکه سلطنت کوچک او ضرری برای دیگران نداشته باشد. در واقع آزادی فردی ارتباط در هم تنیده ‌ای با آزادی ‌های اجتماعی دارد، ولی آزادی‌ فردی نباید خدشه ‌ای به اصول کلی و اجتماعی عموم وارد سازد.‏

میل شک و تردیدی برای محدود کردن آزادی نشان نمی دهد اما این پرسش را فراروی مخالفان آزادی قرار می دهد که حقیقتاً چه لزومی دارد که در امور شخصی و خصوصی افراد که ارتباطی به کل جامعه ندارد، انسان‌ها را مجبور به پیروی از یک سری قواعد عمومی و کلی بکنیم.

روشن است میل در برقراری جامعه مدنی به تنها چیزی که نیاز دارد، ایجاد فضای سیاسی و اجتماعی سالم است؛ اجتماعی که افراد آن از هر لحاظ رشد و تکامل یافته و یاد گرفته ‌اند که مشکلات خود را با بحث آزاد و به صورت منصفانه حل و فصل کنند، زیرا "استعدادهای انسان نیز از قبیل ادراک، قضاوت، احساس تمیز دهنده، فعالیت ذهنی و رجحان اخلاقی تنها وقتی که هنگام انتخاب پیش آید، فرصت تمرین و تقویت را می یابند."‏

بنابر این اگر کسی به عقیده‌ای که مقبولش قرار نگرفته عمل کند، منش آن شخص به جای آنکه فعال و سرزنده شود راکد و سست می شود و این حرکت به هیچ وجه مطلوب وضع مدنی نیست. فعالیت افراد اگر تابعی از عقاید آنها باشد می تواند زمینه رشد جامعه را فراهم سازد.‏

اما زیان بزرگ‌تر در آنجا رخ می دهد که با رکود فرهنگ آزادی و انتخاب و مشارکت در بحث، افضلیت نیز از جامعه رخت بربندد و ریاکاران تنگ ‌چشم جانشین روشنگران صاحب نظر شوند، زیرا در این صورت نه حاکم افضل شناخته می شود و نه در صورت افضلیت می تواند به بهترین شیوه حکومت کند. در اینجا میل با اظهار حسرت به اخلاق سیاسی دین اسلام، تعلیمات مسیحی را به نقد می کشد و تصریح می کند که اگر برای مثال انجیل مسیح نیز به جای ترویج اطاعت کورکورانه و عدم جواز به سرپیچی از حاکم نامشروع، بر اطاعت اخلاقی تأکید می کرد، مسیحیان نیز از دستگاه اخلاقی و فرهنگ سیاسی بهتری سود می جستند و این گونه از ظلم فرهنگی جوامع رنج نمی بردند، ظلمی که به زعم میل، از ستمگری حاکمان خودکامه شدیدتر و مهیب‌تر است.‏

به نظر میل، انحراف در فرهنگ سیاسی به سان شمشیر دو لبه‌ای است هم حاکم و گروه‌های حاکمه و هم سایر اتباع را به سوی نابودی سوق می دهد، زیرا بی‌اعتمادی و ریاکاری و عدم شجاعت اخلاقی به اجبار گروه‌های حاکمه را هم به سوی پنهان ‌کاری ‌های سیاسی سوق می دهد که به تدریج رابطه میان حکومت و مردم را مخدوش و بحرانی‌تر می کند؛ وضعیتی که گروه‌های حاکم را به سوی محافظه ‌کاری، عدم شجاعت و سستی بیشتر و تحمل کمتر در اصلاح ساختار و روش ‌های کمتر کارآمد قدیمی سوق می دهد. این مسئله بدون اصلاح فرهنگ سیاسی جامعه به صلاح نمی انجامد. زیرا اگر فرد صاحب منصب به دلیل قرار نگرفتن در مظان اتهام، عقاید خود را مطرح نسازد، به تدریج دیدگاه‌های خود را به صورت پنهان به عرصه تجربه می کشاند و چون فرصت تردید و آزمون به وی داده نشده است، نقاط قوت و ضعف آن عقاید نیز ناشناخته باقی می ماند. لذا از یک سو عقاید غیر صاحب منصبان در سکوت می ماند و از سوی دیگر جریان سیاست روز به روز ضعیف‌تر و منحط‌تر می شود.‏

میل در فرهنگ سیاسی خود، تأکید مفرطی بر مفهوم آزادی دارد و تمامی مسائل اساسی و اصول جامعه مدنی را در ارتباط با آن می داند، بخصوص تاکید زیاد وی بر آزادی فردی باعث انحطاط و تضعیف جامعه می گردد، چرا که وی تعریف کامل و منطقی از آزادی ارائه نمی دهد. از طرف دیگر صرف ابزار عقیده در جامعه از سوی شهروندان برای رشد جامعه کافی نیست، بلکه تحلیل و گزینش عقیده و رویکرد بهتر و عملی ساختن آن باعث قوت گرفتن فرهنگ سیاسی است.‏

نسترن علوی زادگان

منابع:

جان استوارت میل، رساله درباره آزادی، ترجمه جواد شیخ الاسلامی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۳‏

سیر تاریخی اندیشه های سیاسی در غرب (از افلاطون تا نیچه)، دکتر احمد بخشایشی اردستانی، تهران: انتشارات آوای نور، چاپ چهارم ۱۳۸۸.

آثار کلاسیک فلسفه، مترجم مسعود علیا، تهران: ققنوس، ۱۳۸۲‏

فردریک کاپلستون، تاریخ فلسفه؛ از بنتام تا راسل، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، تهران: سروش، ۱۳۷۰.‏

John stuart mill،‎ utilitarianism in classic in political phiolosophy‎،‎ edited by jene M. porter‎،‎ (Canada: prentice hall،‎ ۲۰۰۰).‎