اخلاق به مثابه فضیلت

اندیشیدن با پتک

کیوان وقتی آزمایش مادر همسرش (کتایون) را می گیرد متوجه می شود نتیجه آزمایش مثبت است و مادر کتایون سرطان دارد. از سوی دیگر، امشب جمعی از دوستان قدیمی کتایون و کیوان مهمان آنها هستند. کتایون با کیوان تماس می گیرد و می پرسد آیا نتیجه آزمایش را گرفته؟ اگر در چنین موقعیتی کیوان به کتایون نتیجه آزمایش را بگوید، او افسرده و غمگین می شود و در نتیجه نمی توانند مهمانی خوبی داشته باشند. از سوی دیگر اگر کیوان دروغ بگوید، اصل اخلاقی «راستگویی وظیفه است» را نقض می کند، اما مهمانی به خوبی برگزار می شود و مشکلی پیش نمی آید. به نظر شما از نظر اخلاقی کیوان باید چگونه عمل کند؟

بر اساس نظر عام گرایان، راستگویی در همه موقعیت ها وظیفه یی تخطی ناپذیر است و همیشه و در هر حال باید راست گفت. طبق این نظر کیوان باید حقیقت را به کتایون بگوید و اصلاً هم نباید تبعات آن را مد نظر قرار بدهد و به قول کانت راست بگوید ولو افلاک به هم بریزد. در نقطه مقابل خاص گرایان معتقدند قواعد اخلاقی قویاً وابسته به سیاق و موقعیت هستند و یک عمل که در موقعیتی خاص اخلاقی بوده در موقعیت دیگری ممکن است غیراخلاقی باشد. از این منظر کیوان نباید حقیقت را به کتایون بگوید و بعد از برگزاری مهمانی و در شرایط دیگری موضوع را به او بگوید. به اعتقاد خاص گرایان رفتار یک دلیل اخلاقی مربوط در سیاق های مختلف با الگوهای عام زبانی قابل تنظیم نیست و ما نمی توانیم از ترکیب یک خصوصیت غیراخلاقی (نظیر وفای به عهد) و یک خصوصیت اخلاقی (نظیر درست، خوب و...) یک قاعده اخلاقی عام بسازیم.

اگر می خواهید درباره آرا و نظرات عام گرایان و خاص گرایان در فلسفه اخلاق، بیشتر بدانید به کتاب سروش دباغ با عنوان «عام و خاص در اخلاق» که انتشارات هرمس آن را به تازگی منتشر کرده، مراجعه کنید. همچنین در فصل دوم این کتاب «اخلاق وظایف در نظر اول» دیوید راس به عنوان نمونه و مصداقی از موضع عام گرایانه معتدل مورد نقد و بررسی واقع شده است.

● درسگفتارها

سروش دباغ که طی چند سال گذشته، به تدریس فلسفه اخلاق در دانشگاه های مفید قم، شهید بهشتی و آزاد اسلامی (واحد علوم و تحقیقات) و موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران پرداخته، از جمله کسانی است که تاکنون کتاب ها و مقالات بسیاری را در باب فلسفه اخلاق نوشته است. پیش از این «امر اخلاقی، امر متعالی» در این حوزه از ایشان منتشر شده است. علاوه بر «عام و خاص در اخلاق» که شرح اش در بالا رفت، به تازگی از دباغ کتاب «درسگفتارهایی در فلسفه اخلاق» نیز توسط انتشارات صراط منتشر شده است. این دو کتاب جدید دباغ را می توان از معدود کتاب های تالیفی در حوزه فلسفه اخلاق به زبان فارسی دانست.

کتاب «درسگفتارهایی در فلسفه اخلاق» صورت منقح دروس فلسفه اخلاقی است که دباغ طی دو ترم در موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران

(مهر ۸۶ - تیر ۸۷) القا کرده است. نویسنده در این کتاب به دو حوزه فرااخلاق و اخلاق هنجاری پرداخته و در آن به شرح پاره یی از مهم ترین مباحث فلسفه اخلاق پرداخته است. مطالب کتاب به اقتضای اینکه درسگفتار است و شأن تعلیمی دارد، بیشتر توصیفی است، هرچند در برخی از فصول به داوری و قضاوت نیز پرداخته است. همچنین نویسنده در آخر هر درس برخی از بهترین منابع فارسی و انگلیسی مرتبط با موضوع را معرفی کرده است.

بنا بر یک تقسیم بندی فلسفه اخلاق مشتمل بر سه شاخه فرااخلاق، اخلاق هنجاری و اخلاق کاربردی است. البته بر اساس برخی تقسیم بندی های دیگر اخلاق کاربردی ذیل اخلاق هنجاری قرار می گیرد. عده یی نیز اخلاق توصیفی را در قلمرو فلسفه اخلاق می دانند.

فرااخلاق به بحث درباره مبادی تصوری و تصدیقی مفاهیم اخلاقی می پردازد و شامل سه شاخه وجودشناسی اخلاقی، معرفت شناسی اخلاقی و دلالت شناسی اخلاقی است. بحث از وجود یا عدم وجود اوصاف سبک اخلاقی نظیر خوبی، بدی، باید، نباید و... در جهان پیرامون و چگونگی تعین آنها (در صورت وجود) در وجودشناسی اخلاقی پیگیری می شود. در معرفت شناسی اخلاقی صدق و کذب بردار بودن یا نبودن دعاوی اخلاقی و همچنین تعیین منابع معرفت اخلاقی و چگونگی توجیه مدعیات اخلاقی بررسی می شود. از سوی دیگر، حدود و ثغور معنای مفاهیم اخلاقی در دلالت شناسی اخلاقی مطرح می شود.

در اخلاق هنجاری ما با مکاتب گوناگون اخلاقی سر و کار داریم. در اخلاق هنجاری حداقل سه مکتب مهم فضیلت گرا، وظیفه گرا و نتیجه گرا وجود دارد. در قرن بیستم اخلاق فمینیستی و اخلاق مبتنی بر حق نیز در کنار سایر مکاتب اخلاقی مطرح شدند. غیراز نظریه فضیلت محور، سایر تئوری های اخلاقی مبتنی بر شخص نیستند. به عبارت دیگر اخلاق فضیلت گرا فاعل محور است، اما وظیفه گرایی و نتیجه گرایی عمل محور هستند. اخلاق فضیلت محور بیشتر روی خصوصیات و سجایای شخص تاکید می کند، در حالی که دو رویکرد دیگر بیشتر روی عمل فرد تاکید می کنند و یکسری اصول و قوانینی بیرون از فرد قرار دارد که او باید از آنها تبعیت کند.

در اخلاق کاربردی سخن بر سر به کار بردن نظریه های اخلاق هنجاری در حوزه های مختلفی نظیر سیاست، محیط زیست، پزشکی و... است. به بیان دیگر اخلاق کاربردی عبارت است از به کار بردن نظریات اخلاق هنجاری در مسائلی که در زندگی روزمره با آنها مواجه می شویم. بنابراین حدود و ثغور مسائل را متخصصان هر علمی توضیح می دهند، اما راه حل را از آن حیث که به اخلاق مربوط می شود نظریه پردازان و کارشناسان اخلاق ارائه می کنند.با خواندن «درسگفتارهایی در فلسفه اخلاق» تا حدود زیادی با نظرات و مکاتب مهمی که در فرااخلاق و اخلاق هنجاری وجود دارند، آشنا خواهید شد.

بیژن مومیوند