شرایط حیات در کویر

در سراسر کویرها و صحاری تحت هرگونه شرایط اقلیمی که سرنوشت زندگی را برای انسان یا هر موجود زنده ای تعیین می کند فقط آب است, در چنین شرایطی یعنی کمبود آب و عدم وجود گیاه خصوصاً جنگل که عامل مهمی در زندگی انسان به شمار می رود در کویرها به کلی منتفی است

در سراسر کویرها و صحاری تحت هرگونه شرایط اقلیمی که سرنوشت زندگی را برای انسان یا هر موجود زنده‌ای تعیین می‌کند فقط آب است، در چنین شرایطی یعنی کمبود آب و عدم وجود گیاه خصوصاً جنگل که عامل مهمی در زندگی انسان به‌شمار می‌رود در کویرها به‌کلی منتفی است. زندگی در این مناطق بستگی تام به میزان باران یا به مقدار آبی دارد که در اختیار او قرار گرفته، عدم ثبات در مقدار باران و موجودی آب سکونت انسان را دچار تزلزل ساخته است.

آب فقط در بعضی نقاط پیدا می‌شود و به‌زودی از بین می‌رود، باران‌های ناگهانی در مجاری موقت صحاری باعث نمو بعضی از گیاهان می‌گردد که موجب دلگرمی ساکنین این نواحی می‌شود ولی چون به‌زودی از بین می‌رود سکونت دائمی را برگرد این مجاری به مخاطره می‌اندازد.

جمعیت نسبی در چاله‌های ایران بین ۵/۱ تا ۵/۲ نفر در کیلومتر مربع می‌باشد، اگر جمعیت نسبی ایران حدود ۲۰ نفر در هر کیلومتر مربع باشد (آخرین سرشماری ۱۳۵۵) کمبود جمعیت را در چاله‌های داخلی می‌توان ناشی از نامساعد بودن شرایط زیست در این نواحی دانست، نه تنها رشد جمعیت در این مناطق بسیار کم است بلکه به‌علت نامساعدی اقلیم و عدم قدرت بازدهی زمین ساکنین روستای سیف در کناره‌ لوت و مزرعه آخوند در کویر ابرقو هر دو به‌علت شرایط نامساعد طبیعی ناچار به مهاجرت شدند و دیگر مراجعت نکردند تا جائی‌که مزرعه آخوند هم‌اکنون خالی از سکنه است به همین علت است که تجمع انسان در مناطق خشک و صحاری و کویرها وابسته به چشمه‌ها و نقاطی است که دارای آب‌های زیرزمینی می‌باشد.

غالب روستاهای حواشی کویرها یا روستاهای جزیره‌ای از آب قنوات که عموماً بازدهی زیاد ندارند و یا از آب چاه‌های نیمه عمیق وسیله چرخ‌های دستی استفاده می‌کنند. چون آب یکی از عوامل محدودکننده زندگی روستائی است کمبود آب در نظام اجتماعی روستائیان اثر می‌گذارد، نسق‌های زراعی اکثراً بر پایه آب استوار است.

برای تقسیم آب روش‌های مختلفی در روستاها وجود دارد و مقدار آب با تعداد نسق و مزارع در یک دوره گردش ۶ تا ۱۸ روزه متناسب می‌باشد. به‌علت کمبود آب در روستاهای کویر سعی می‌شود از حداقل آب حداکثر استفاده به‌عمل آید از این‌رو اولاً مزارع بیشتر در مظهر قنات احداث می‌گردند در ثانی قطعات زمین را در مزارع برای صرفه‌جوئی آب به‌صورت ”کرت“ در می‌آورند.

در مورد نوع کشت گرچه به‌طور کلی به‌علت دور بودن و بسته بودن روستاها کمتر به نکات علمی و مثبت توجه می‌شود مع‌الوصف بعضی از روستاهای حواشی کویر که تجربه بیشتر دارند به کشت گیاهان و نباتاتی دست می‌زنند مانند انگور یا گیاهان با ریشه عمیق که احتیاج به آب کمتری داشته باشند.

باد از عوامل بازدارنده توسعه کشاورزی در این منطقه است همان‌طور که در مشخاصات اقلیمی چاله‌ها گفته شد بادها عموماً حامل ماسه‌های نرم و شن‌های روان می‌باشند این بادها در حین حرکت ماسه‌ها را با خود حمل کرده و در مسیر خود در چاه‌های قنوان ریخته جریان آب را قطع می‌کنند و موجب خشک شدن تدریجی قنوات می‌گردند و از طرفی این ماسه‌ها وسیله باد بر سطح کشتزارها ریخته شده یا با ضربه‌زدن بر ساقه و جوانه‌های گیاهان قدرت رشد آنها را از بین می‌برند یا با ریختن بر روی کشتزارها و مدفون ساختن کشت رویش گیاهان را مختل می‌سازند و هر ساله خسارات زیادی از این طریق بر پیکر اقتصاد روستائی روستاهای پیرامون کویر وارد می‌آورند. این زیان‌ها بیشتر متوجه محصولاتی است که فصل رویش آنها با فصل حرکت شن‌ها هم‌زمان می‌باشد. برای جلوگیری از زیان خطرات ناشی از باد ایجاد بادشکن و یا کشت محصولات خارج از فصل حرکت ماسه‌ها می‌باشد.

به‌طور کلی در کویرهای داخلی ایران بر اثر آب و هوای خشک و غیرمتعادلی که دارد زندگی مشکل و کارهای اصلاحی پر زحمت و گران‌قیمت است. بیشتر راه‌های این ناحیه با شتر که حیوانی است پر طاقت و متحمل چند روز پیاپی تشنگی طی می‌شود و غالباً برای اینکه در راه گرفتار بی‌آبی نشوند آب چند روز را در مشک‌ها که از پوست بز تهیه شده همراه برمی‌دارند و در میان مردم آن این جمله که ”در عبور از کویر جان انسان در پوست بز است“ از عبارت متعارفی است.

آبادی در این نواحی منحصر است به چند ”واحه“ و وجود آنها هم از اثر زایش اتفاقی چشمه‌های آب یا حفر قناتی است که زندگی را بر گرد آنها ممکن ساخته است.

اگر جلگه‌های حاصلخیز خوش آب و هوا و مناطق جلگه‌ای قابل سکونت را به‌عنوان مثالبه قطب مثبت تمدن تشبیه کنیم بیابان‌ها و کویرهای عریان حکم قطب منفی آن را خواهند داشت بدین معنی که نواحی اول طبعاً جالب انسان هستند و از همه جهت وسایل معیشت را فراهم دارند در صورتی‌که اراضی نوع دوم به‌علت فقدان این وسایل مردم را از خود دور می‌سازند.