سرآغاز فصلی نو

نگاهی به نی نوا

در سال های آغازین دهه شصت و در آن شرایط سخت پس از پیروزی انقلاب و روزهای آتش و خون که سرمایه گذاری چندانی روی خلق آثار مستقل موسیقی انجام نمی شد، به ناگهان میهمانی از راه رسید که توجه همگان را به خود جلب کرد و در روح و قلب آنها خانه کرد؛ اثری بسیار متفاوت از آنچه تا آن زمان شنیده شده بود اثری برای تکنوازی نی و همراهی ارکستر زهی از آهنگسازی که تا آن زمان اثری در این نوع (ژانر) از او شنیده نشده بود. «نی نوا» از آن زمان بخشی از فرهنگ موسیقایی این مرز و بوم شد. البته باید به نقش استفاده فراگیر رادیو و به خصوص تلویزیون از این اثر حتی در لابه لای برنامه ها (در آن زمان تلویزیون در زمان نمایش اسلاید مابین برنامه ها موسیقی پخش می کرد که در محبوبیت آثار انتخاب شده بسیار موثر عمل می کرد. نی نوا، موسیقی مجموعه تلویزیونی میشل استروگف و بعدها سربداران، سلطان و شبان و... از آن جمله بودند) در کسب شهرت این اثر نیز اشاره کرد. به خاطر دارم در اکثر قریب به اتفاق نمایشنامه های آن زمان که عمدتاً داستان های ثابتی در خصوص جبهه و جنگ داشتند، از این اثر علیزاده استفاده می شد و شاید از این رو نوشتن درباره آنچه حس نوستالژیک عمیقی را در انسان برمی انگیزد چندان ساده و به دور از پیش داوری نباشد.

حسین علیزاده تا زمان انتشار نی نوا نیز نزد علاقه مندان موسیقی چهره یی کم و بیش شناخته شده بود. فعالیت او در قالب گروه های سنتی مرکز حفظ و اشاعه موسیقی، عارف و شیدا و چاووش در بازسازی آثار استادان موسیقی ایرانی (با همکاری چند تن از جوانانی که امروزه از صاحب نامان موسیقی ایرانی هستند) نام او را به اندازه کافی مطرح ساخته بود اما در یک کلام، نی نوا چیز دیگری بود.

علیزاده دانش آموخته هنرستان موسیقی، دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران و دانشگاه آزاد برلین است. همچنین از محضر نورعلی برومند، عبدالله دوامی، محمود کریمی، علی اکبر شهنازی، هوشنگ ظریف، سعید هرمزی، یوسف فروتن و حبیب الله صالحی استفاده کرده است. تمام آثار او ملهم از موسیقی ایرانی حس و حالی ایرانی دارند و این کیفیت حتی در قالب موسیقی فیلم هایی که می سازد نیز مشهود است (موسیقی مجموعه تلویزیونی «زیر تیغ» را به خاطر بیاورید). او از همان اولین آثار خود دست به نوآوری زده است که همین تجربیات او و هم نسلانش موجب شد زبان دیگری برای بیان موسیقی ایران گشوده شود. به عنوان مثال در «ژاله خون شد» که در بحبوحه انقلاب و پس از واقعه روز ۱۷ شهریور در آواز بیات اصفهان تصنیف شده است، گروه کر در برابر ارکستری متشکل از سازهای تماماً ایرانی قرار می گیرد (در زمانی که موسیقی ایرانی غالباً به صورت رپرتوار سنتی خود - پیش درآمد، آواز، چهارمضراب، تصنیف با اجرای تک خوان و رنگ- اجرا می شد) یا قطعه حصار که در آن علاوه بر تنبک زورخانه، سنج نیز در ترکیب سازهای ایرانی قرار می گیرد. در «نو بانگ کهن» گوشه های دستگاه شور به روایت آوازی محمود کریمی و روایت سازی میرزا عبدالله در قالب ارکستری کاملاً متفاوت و با استفاده از سرنا، کرنا و گروه هم آوایان به اجرا در می آیند.

این تفاوت ها در شیوه تکنوازی علیزاده نیز مشهود است. کافی است برای اثبات مدعا به آلبوم ترکمن او گوش کنید. او همچنین برای رسیدن به بیانی نو دست به ابتکار دو ساز سلانه و شورانگیز زده که تاکنون در آلبوم ها و کنسرت های متعدد از آنها استفاده کرده است.

بحث درباره نی نوا قبل از هر چیز از نام آن آغاز می شود. برخی بر این باورند که این اثر با الهام از واقعه عاشورا ساخته شده است (شاید از این روست که صدا و سیما از این اثر با شکوه در ایام سوگواری استفاده می کند) و برخی دیگر نیز آن را ترکیبی از نی و نوا می دانند که در آن دستگاه نوا با استفاده از سولوی نی اجرا شده است. به هر حال حزن و اندوه موجود در کل قطعه می تواند دلیل گروه اول باشد. خود آهنگساز در این خصوص گفته است؛ «من بچه خیابان خیام هستم و یکی از سرگرمی های ما بچه ها در آن موقع راه اندازی دسته بود. من نمی خواهم تبلیغ وابستگی مذهبی کنم ولی همیشه اسمم را دوست داشتم و از آنجایی که من در روز عاشورا متولد شده ام، مادرم اسمم را حسین گذاشته و «علیزاده» هم هستم. من از موضع یک متخصص موسیقی می گویم که با نی نوا بیشتر بعد از انقلاب و اول انقلاب آشنا شدم و برایم اسم بسیار زیبایی بود. خیلی ها تفاسیر مختلفی راجع به نی نوا کردند و این قطعه را برای خودشان دانستند. نی نوا آن واژه یی است که ما همه حس ها را می توانیم درباره آن داشته باشیم. اگر می خواهند موضوع و حس مبارزه امام حسین(ع) را به آن اطلاق کنند، من افتخار می کنم.»۱

نی نوا در سال ۱۳۶۲ ضبط و انتشار یافته است. اگرچه آهنگساز ایده اصلی نی نوا را مربوط به جشن هنر شیراز در سال ۱۳۵۵ می داند که «با همنوازی سازهای ایرانی اجرا شد با این تفاوت که فرم اصلی اثر کاملاً مبتنی بر ردیف سازی و آوازی بنا شده بود.»۲ در خلق این اثر جمشید عندلیبی (نی)، خاچیک باباییان (ویولن)، فرشید بصیری )ویولا) و محسن تویسرکانی (ویولنسل) نقش داشته اند. نی نوا در دستگاه نوا و با استفاده از گوشه های این دستگاه تصنیف شده است. چنین استفاده یی از ردیف در موسیقی ارکسترال ایرانی بی سابقه بود (قبل از آن فکرت امیراف در موغام سمفونیک شور چنین تجربه یی را با استفاده از شعبات موغام های شور و اووشاری موسیقی آذربایجان در قالب ارکستر سمفونیک انجام داده بود). جالب آنکه دستگاه نوا در زمان خلق اثر در قیاس با سایر دستگاه های موسیقی ایرانی کمتر شناخته شده بود و یکی از اجراهای نادر این دستگاه به وسیله گروه حفظ و اشاعه موسیقی ایرانی به سرپرستی علیزاده در سال ۵۶ انجام شده و مورد توجه عموم نیز قرار گرفته بود. مدتی پس از نی نوا، فرهاد فخرالدینی شاهکار دیگری را در قالب مجموعه تلویزیونی «سربداران» در دستگاه نوا خلق و اثری دیگر را به گنجینه موسیقی ایران اضافه کرد.

نی نوا کنسرتو۳یی برای نی و ارکستر زهی (شامل ویولن های اول و دوم، ویولا، ویولنسل و کنترباس) است که در نوای سل نوشته شده که نت درجه ششم (نت می) آن ربع پرده (کرïن) بم تر و وظیفه اجرای آن در طول قطعه بر عهده ساز نی گذاشته شده است (و انصافاً که عندلیبی چقدر خوب حق مطلب را ادا کرده است). بدین ترتیب اثر خود را از وابستگی به ارکستر ایرانی رهانیده است و تنها با اضافه شدن یک نی به ارکسترهای جهان امکان اجرا می یابد، اگرچه ممکن است آن حس موسیقی ایرانی به اصطلاح خوب درنیاید. آهنگساز از گوشه های درآمد، مثنوی، نغمه، جامه داران، نهفت و قطعه رقص سماع به عنوان خاتمه استفاده کرده است اما این استفاده جز در پاره یی از مواقع (از جمله نغمه دوم که به وسیله نی ارائه می شود) برداشتی کاملاً آزاد از گوشه های ردیف است. حتی گوشه مثنوی متفاوت از آن چیزی است که خود علیزاده در کتاب «مثنوی در موسیقی ایرانی» به نقل از محمد مجرد ایرانی آورده است.

درآمد نوا با نوای حزین و ملودی پایین رونده ویولا روی نت های کشیده کنترباس که نت سل را به عنوان نت پدال (نت شاهد نوا) اجرا می کند، به عنوان مقدمه اثر آغاز می شود (این قطعه بی کم وکاست به عنوان فرود پس از نهفت نیز استفاده شده است). این سرآغاز فصلی نو در موسیقی ایرانی است. ویولن اول ملودی اصلی را ارائه می کند که جابه جایی موتیف اصلی آن بین ویولن دوم و ویولا علاوه بر ایجاد پیوستگی بین بخش ها نوعی حالت کانونیا۴ نیز ایجاد می کند اگرچه این حالت به عمد هیچ گاه ادامه نمی یابد و کامل نمی شود.

گوشه مثنوی تماماً به وسیله نی و همراه با نت های کشیده و ترمولو۵ی زهی ها اجرا می شود. نغمه اول با پیتسیکاتو۶های بخش باس شروع می شود که بعداً تبدیل به بخش همراهی (اکومپانیمان) می شود. سرتاسر اثر مملو است از موتیف هایی که قبلاً به صورت ملودی ارائه می شوند و سپس نقش همراهی را بر عهده می گیرند. رقص سماع تنها قطعه مورد استفاده در نی نواست که جزء ساختار دستگاه نوا به شمار نمی رود. در این قطعه از دو نی استفاده شده که گاه به صورت هم صدا (اونیسون) و گاه به صورت مکمل هم می نوازند. قطعه یک ده ضربی ترکیبی است که در آغاز با پیتسیکاتوهای باس ها ارائه می شود.

هارمونی نی نوا با هارمونی معمول موسیقی کلاسیک متفاوت است. در اینجا از آکوردهای کلاسیک و روش های تهیه و حل معمول آنها خبری نیست و هارمونی بیشتر متمایل به کنترپوان خاص برآمده از ماهیت موسیقی ایرانی است. با توجه به این مهم که نت های مهم و نغمگی دستگاه نوا در گوشه های مختلف متفاوتند، هارمونی نیز بسته به گوشه مورد استفاده تغییر می کند. به طور کلی مهم ترین نت ها در نوای سل که عبارت خواهند بود از سل، دو، ر (در گوشه نهفت)، فا و لا (به عنوان محسوس نوا) در شکل گیری هارمونی کلی اثر نقش مهمی ایفا می کنند. این نت ها در ایجاد ساختار کنترپوانی قطعه نیز نقش دارند. همچنین آهنگساز از نت های گذر کروماتیک۷ که در موسیقی ایرانی چندان معمول نیست به طور وسیعی (به ویژه در لایه های زیرین- از آن رو که به خط ملودی آسیب نرساند) استفاده کرده است. در یک کلام می توان هارمونی در نی نوا را همچون خود اثر سهل و ممتنع دانست که یکی از شاخصه های اصلی موسیقی ایرانی به شمار می رود.

از خصوصیات دیگر نی نوا تغییر تمپو۸ و تغییر میزان چندباره یی است که اجرا و کنترل اثر را دشوار می سازد به طوری که مثلاً در خلال مثنوی، کسر میزان پنج بار تغییر می یابد. از این روست که یکی از مشکلات اجرای صحنه یی اثر، شدیداً خود را به رخ می کشد.

تا جایی که به خاطر دارم نی نوا یک بار در پاییز ۷۴ به وسیله ارکستر زهی به رهبری ایرج صهبایی و تکنوازی نی شهاب فیاض در تالار وحدت اجرا شد که چندان رضایت مخاطبان را جلب نکرد؛ اگرچه کل کار رضایتبخش بود اما حاصل کار به طور قطع به پای آنچه شنونده از تنها اجرای موجود (ضبط استودیویی) در خاطره خود داشت، نمی رسید. ارکستر زهی پارسیان نیز اجرای دیگری از این اثر را در آبان ۸۷ به اجرا گذاشت که متاسفانه موفق به شنیدن آن نشدم. ظاهراً قرار است در دی ماه نیز بخش زهی ارکستر سمفونیک ناسیونال اوکراین به همراهی تکنوازی نی پاشا هنجنی یکی دیگر از اجراهای نادر نی نوا را به اجرا بگذارد. تا آن موقع باید لحظه شماری کرد.

علاءالدین حسینی

پی نوشت ها؛

۱- فارس نیوز- ۲۲ دی ماه ۸۶

۲- به نقل از مقدمه پارتیتور نی نوا- ماهور-۱۳۸۳

۳- اثری برای ساز تک و ارکستر که نقش اصلی را ساز تک بر عهده دارد.

۴- Canon طرحی کنترپوانی که بخش های مختلف یکدیگر را در فاصله و زمان های مختلف تقلید می کنند.

۵- اجرای یک نت کشیده به صورت نت های کوتاه پشت سر هم

۶- اجرای ساز زهی با انگشت

۷- حرکت نیم پرده یی نت های مجاور

۸- سرعت اجرای قطعه