از لذت موهوم تا سلطه ی خشونت

«اکشن» واژه یی است با صورت و حالی کم و بیش تپنده بیش تر از آن که به هم آمیختگی اش با هستیِ انسان و اشیا به چشم آید و درنگ و بی درنگی اش ظهور و زوال پدیده ها را ممکن گرداند, بسیار سلطه خواه و غیرمتظاهرانه به نظر می رسد و آن گاه که به زبان آورده می شود نه تنها معنای مفهوم شده از خود را تدریجی و دگرگون نمی کند, بلکه می کوشد بیش تر از عرضه ی وجه شنیداری, یقینِ دیداری مخاطب را حاصل نماید

«اکشن» واژه‌یی است با صورت و حالی کم‌ و بیش تپنده؛ بیش‌تر از آن‌که به هم‌آمیختگی‌اش با هستیِ انسان و اشیا به چشم آید و درنگ و بی‌درنگی‌اش ظهور و زوال پدیده‌ها را ممکن گرداند، بسیار سلطه‌خواه و غیرمتظاهرانه به نظر می‌رسد و آن‌گاه که به زبان آورده می‌شود نه تنها معنای مفهوم‌شده از خود را تدریجی و دگرگون نمی‌کند، بلکه می‌کوشد بیش‌تر از عرضه‌ی وجه شنیداری، یقینِ دیداری مخاطب را حاصل نماید.

در ضمیر واژه‌ی اکشن و نیز در دلالت‌های نشانه‌شناسیک آن، هیچ‌گاه اثری از انقطاع و رهاشدگی دیده نمی‌شود زیرا خود پیوسته و هم‌زمان، هم آغازکننده است و هم پایان‌دهنده. بوی آغاز و طعم پایان زبان را می‌توان گاه و بیگاه از دل این کلمه و وانموده‌های آن احساس کرد. اکشن اگرچه طبق قراردادهای دستوری زبان از همنشینی چند حرف با مصوت‌ها و سکون‌های تعریف‌شده به نوشتار درمی‌آید و از حالت‌های شنیداری چندان متفاوتی برخوردار نیست اما کاربرد هر باره‌ی آن به احضار مجموعه‌یی از کلمات با مدلول‌های غیرمتناظر می‌انجامد؛ کلماتی همچون نور، صدا، تصویر، بازی و ... این کلمه هم از جنس دالّ خویش است و هم از جنس مدلول خود و تنها بر خود دلالت می‌کند و بس و خود تنها نشانه‌ی بی‌کم و کاست خویش است و به این سبب است که بی‌واسطه بر جهان و هر چه در آن است دلالت می‌کند و نشانه‌ی بی‌بدیل هر آن چیزی است که قوای ادراک انسانی می‌تواند به تصور درآورد. خاصیت برتر این واژه آن است که با وجود یکّه و تنها بودنش با هر زبان و به هر لحن و گویشی که به جا آورده شود، اثری متفاوت و نامکرر دارد. اکشن آغشته به سیرت کلامی است که با یاری آن، موجود شدن به آنی میسر می‌گردد(۱)، زیرا از همان دمِ آغازین صبح ازل معطوف به وقوع بوده است؛ پس بیهوده نیست که حتی اگر زبان هم خواسته یا ناخواسته از آن دوری بگزیند و خود را بی‌نیاز از آن و سر و سامان دادن‌هایش بینگارد، باز هم، از راه دَر یا از بیراه پنجره به سراغ زبان و پدیدارهای زبانی خواهد شتافت، زیرا بدون حضور قاطع آن یا غیبتی که ادامه‌ی حضورش را رقم می‌زند نه از ما و زبان اثری باقی خواهد ماند و نه چیزی از جهان و آفرینش‌های این جهانی.

تولیدات دیروز و - بیش‌تر - امروزی سینمای اکشن (= کنش - نمایشی؟) در بین تولیدات دیگر سینمایی، نمونه‌های مناسبی هستند برای مطالعه‌ی خصوصیات متفاوت و تبیین کارکردهای پیدا و پنهان موضوع و مدلول گونه، زیرا در فیلم‌های اکشن و مبتنی بر زد و خوردهای بیرونی و ماجراساز، قوانین مربوط به عمل و حدود و ثغور سینمای گونه، ناگزیر، خود را به روشن‌ترین شکل – و گاه حتی اغراق‌آمیزتر از آن چه به نوشته درآمده -

عرضه می‌دارد. این قوانین به‌طور عام و فراگیر بر شالوده‌های فرهنگ‌سازی مانند مشارکت یک‌طرفه، درگیری با ذهن و زبان، کنترل بر آگاهی‌های مخاطب، انعطاف‌نا‌پذیری، سودآوری‌های اقتصادی - اجتماعی و تظاهر به برآوردن نیازهای روانی تماشاگر برقرار شده‌اند. محصولات سینمای گونه، بدون اتلاف هیچ انرژی زمانی، مکانیکی و یا اندیشگی، ویژگی‌های مفهومی خود را در یک مرحله‌ی پیوسته و طی سه مرحله‌ی قابل تفکیک تولید، پخش و مصرف به دست می‌آورند. با توجه به شناسایی و قاعده‌مندی معاصر فیلم‌های گونه و نیز امکانات کمال‌یافته‌ی صنعتی و روش‌های پیچیده‌ی مخاطب‌یابی، هنوز هم به‌واقع نمی‌توان با تکیه بر ناهم‌خوانی قوانین ساختاری سینمای هنری، محصولات این نوع سینما را از هر نظر از تولیدات سینمای گونه و به‌ویژه گونه‌های هالیوودی جدا کرد.

با این وصف یک نکته را نمی‌توان نادیده گرفت و آن این که قوام‌یافتگی و کارکردهای منجر به جلب مخاطب در سینمای گونه و به‌ویژه در فیلم‌های اکشن، از مناسبات دوسویه‌یی با میزان افزایش یا کاهش فعالیت‌های سینمایی در زمینه‌های پیش‌بینی‌شده و جنبه‌های احتمالی برخوردارند. به تعبیر دیگر، در سینمای اکشن، تولیدکنندگان قبل از پیش گرفتن هر کاری و پیش از طرح هر نقشه‌ی ذهنی و خیال‌پردازانه‌یی، اندازه‌ها و مقیاس‌های مطلوبی را به کار می‌گیرند که بر اساس آن‌ها بتوانند به الگوهای تجاری خود و دلخواه تماشاگران نایل آیند. رقابت و پیشی گرفتن با و بر دیگری، میان سازندگان فرهنگ، در بازاری چنین آشفته و پرهیاهو، هر نوع مسامحه‌یی را به تعجیل و هر گونه اتلافی را به صرفه‌جویی‌های ریاضت‌مدارانه تبدیل می‌کند. گروه‌های فیلمنامه‌نویس فیلم‌های اکشن، همه حال، با پیروی از دستورالعمل‌های روایتی و شخصیت‌پردازی‌های مبتنی بر هیجان و کنش‌های فیزیکی متمادی، ساختارهای حادثه و فضاهای نفس‌گیر را طبق قوانین گونه گزینش می‌کنند.

بر پایه‌ی این گزینش‌ها، بنگاه‌ها و دست‌اندرکارانِ نقش‌یابی، نقش‌های اصلی و تکمیلی پرداخته‌شده در فیلمنامه‌ی کار را می‌یابند. انتخاب‌های مورد نظر این گروه اغلب با توجه به عوامل و تعیین‌کننده‌هایی مانند تجربه‌های بازیگری شخصیت‌ها، اندام و تیپ ظاهری و پیش‌بینی میزان محبوبیت آنان در بین تماشاگران و نیز درجه‌ی مهارت‌هایشان در حادثه‌آفرینی و عملیات محیرالعقول‌ انجام‌پذیر می‌گردد. طی این جست‌وجو و نیز هنگام ساختن طرح و پیرنگ روایت و معماری داستان فیلم اکشن، همواره انگاره‌هایی از ایدئولوژی بورژوازی و نقشمایه‌هایی (Motive) از فلسفه‌های هستی‌شناختی نوع ویژه‌یی از زندگی و جانبداری دنبال می‌گردد. این نوع فیلم‌ها، هیچ‌گاه از گرایشات فمینیستی، دلبستگی‌های نژادپرستانه و حتی تمایلات همجنس‌گرایانه فارغ نبوده‌اند. این پنداشت و طرز تلقی‌ها که بدون شبهه و بی‌درنگ برآمده از عقل همه‌چیزدان کاپیتالیست‌های صنعت فرهنگ‌سازی است به مثابه‌ ایده‌ها و برابر نهادهایی علاج‌گرایانه برای فایق آمدن بر ناسازگاری‌های درون و برون شیوه‌ی زندگی سرمایه‌داری معاصر در سویه‌های چندگانه‌ی فیلم‌های اکشن تزریق و گسترش می‌یابند. از زاویه‌یی که یک حادثه، کنش یا شخصیت‌ را فیلمبرداری می‌کند تا گام و طنین صدایی که طراحی می‌گردد و نیز آرایش‌های صحنه‌یی و دکور و لباس، تدوین، ترکیب صدا و تصویر و سرانجام نوع و حیطه‌ی کارگردانی اثر، همه و همه فراهم‌‌آمده و نگاشته‌یی از رونوشت قانون ایجاب‌گر گونه‌ هستند و منظور نظر راهبردهای ایدئولوژیک.

▪ همواره دو خطر جدی، سینمای اکشن را تهدید می‌کند؛ یکی خطر دست به گریبان شدن و به چالش درافتادن با فرهنگ و خرده‌فرهنگ‌های غیررسمی و مدون‌نشده‌ی مردمی و دیگری خطر فراروی‌های افراطی و سرپیچی‌های مهارنشدنی از قوانین گونه.

این دشواری‌ها از سویی به‌طور پیوسته حقیقی و واقعی بودن درام‌های اکشن و جایگاه شخصیت‌ها و حوادث این فیلم‌ها را در عرصه‌های فرهنگ مردمی و روندهای رشد و تحولات جامعه‌شناختی می‌آزماید و از طرف دیگر ناگزیرشان می‌سازد تا دربرگیرنده‌ی هجوم واقعیت‌های تناقض‌آلود اجتماعی، تاریخی و فرهنگی زمانه‌ی خود باشند. تکرارهای ساختاری، در هم آمیختگی‌های مضمونی و تقلیدهای آگاهانه‌ی فیلم‌های اکشن از روی نسخه‌ی موفق این گونه فیلم‌ها، پیش از هر چیز به انعطاف‌پذیری قالب‌ها و تزلزل انسجام‌های به کار گرفته‌ی گونه‌ می‌انجامد و سرانجام چندپارگی‌های افراطی و ابهام‌آلودی را در گستره‌ی چنین سینمایی موجب می‌گردد. درست است که فیلم‌های اکشن در برهه‌یی کنش‌های نمایشی، در بخش‌هایی از شگردهای مربوط به تیپ‌سازی و پرداخت شخصیت‌ها و در بعضی از فضاسازی‌های واقع‌نمایانه‌ی خود، بازتاب‌هایی - نه چندان شناساننده و قطعی- از زنجیره‌ی واقعیت‌های زندگی مصایب‌آمیز انسانی در اجتماع سرمایه‌زده‌ی معاصر را در معرض دید تماشاگر قرار می‌دهند اما همواره از طرح پرسش‌های اساسی با انگیزش‌های جست‌وجوگرانه درباره‌ی موضوعات بنیادی فرد و جامعه مانند آشفتگی‌های فرهنگی، نابسامانی‌های روانی، بحران‌های اقتصادی، هرج و مرج‌های جنسیتی و سایر بیماری‌های اجتماعی اجتناب می‌ورزند.

با این وجود، اغلب گونه‌های تاریخ سینما و به تبعِ آن جریان‌های راهبردی فیلم‌های اکشن هیچ‌گاه از تأثیرپذیری رویدادها و تحولات تاریخی، اجتماعی و اقتصادی زمانه‌ی معاصر خود بر کنار نبوده‌اند. در بررسی علت‌های وجوبیِ هستی تاریخی گونه‌ی اکشن و بن‌مایه‌های فلسفی - اجتماعی این دسته از فیلم‌ها، به هیچ روی نمی‌توان ساختار و مضمون و مقاطع تاریخ اجتماعی رخدادهایی مانند بحران‌های اقتصادی دهه‌ی سی آمریکا، جنبش‌های کارگری، اعتراضات فراگیر زنان و جنجال‌آفرینی‌های ناشی از مک‌کارتیسم را نادیده گرفت. بازتاب‌ها و عکس‌العمل‌های سینمای اکشن در مقابله با سردرگمی‌ها و بی‌پناهی‌های انسان عصر سرمایه و فن‌آوری و نیز در برابر نظام‌های کلان اقتصادی و فرهنگی مبتنی بر قدرت و خشونت معاصر، آن چیزی نیست که می‌توان از روایت‌های واقع‌گرایانه با کارکردهای سینمایی امروز انتظار داشت و آن چیزی نیست که در آغاز - بین سال‌های ۱۹۰۲ تا ۱۹۱۴ سینمای آمریکا - قرار بود به‌وسیله‌ی آن، قلمروی سینما در مدتی بس اندک، خود را به مرزهای توصیفی - انسانی و دیگر امکانات ادبیات نزدیک سازد. به نظر می‌رسد با این که بیش از صد سال از نخستین کنش‌های ماجراجویانه - سرقت بزرگ قطار، ۱۹۰۳، ادوین اس. پورتر - تاریخی سینما می‌گذرد، هنوز هم تاریخ فرهنگ مردمی با همه‌ی تصورات زیبایی‌شناختی، فرم‌های اسطوره‌یی، پتانسیل‌های معنایی و جلوه‌های بصری‌اش می‌تواند به مثابه مناسب‌ترین آبشخور فیلم‌های اکشن و در عین حال مهم‌ترین پشتوانه‌ی پایداری آن محسوب گردد اما این‌گونه نیست و زاد و بود و در و دیوار ساختمان امروزی سینمای اکشن هم گواهی می‌دهد که نمی‌تواند این‌گونه باشد، زیرا قراردادها و چارچوب‌های معاصر گونه رهیافت‌های متأثر از فرهنگ و آیین‌های مردمی را برنمی‌تابند و بیش‌تر از این پروای آن می‌رود که محصولات گونه با توصیف و گسترش قلمروهای تاریخی و بازنمون شاخص‌های فرهنگ اجتماعی، به مرور از جایگاه و موقعیتِ انکارناپذیر و نسبتاً غیرقابل تزلزلی نزد انبوه مخاطبان برخوردار گردند؛ که در این صورت هم طبیعت خلق‌الساعه بودن فیلم‌های گونه از دست می‌رود و هم عرصه بر گستره‌ی حاکمیت و اعمال نفوذ گونه‌های دیگر تنگ‌تر می‌گردد. در این میان، تماشاگران فیلم‌های اکشن نیز محصولات این نوع سینمایی را تا آن‌جا می‌پذیرند که اقتضای طبیعت فردی، روانی، جنسی و فرهنگی‌شان ایجاب آن را روا می‌دارد. تکرار چارچوب‌های شناخته‌شده‌ی گونه از طرفی و هر چه ناآشنا کردن قراردادهای میان گونه و مخاطب از طرف دیگر، به مرور و با تقلیدهای غیرخلاقانه، خود به دشواری خطرآفرینی برای گونه‌ی سینمایی تبدیل می‌گردد که به آسانی و بی‌تفاوت نمی‌توان از کنار آن گذشت؛ مشکلی تحت عنوان عمومی نوع ارتباط میان گونه و تماشاگر.

▪ فیلم‌های اکشن بهای گزافی می‌پردازند تا مقبول طبع عامه‌ی تماشاگران واقع شوند. موفقیت مالی و اعتبار عامه‌پسندانه‌ی این فیلم‌ها، اغلب نتیجه‌ی دو نوع کارکرد هم‌سو و هم‌زمانِ فرم‌های زیبایی‌شناختی - شبیه‌سازی‌ها و جلوه‌های ویژه - و نگره‌های معناشناختی

- تقابل‌های ایدئولوژیکی - است. به‌طور کلی فیلم‌های اکشن، آثار مشوش و نگرانی هستند. این نگرانی به‌ویژه از سال‌های نخست دهه‌ی نود - قرن بیستم - به این سو در این نوع سینما به طرز چشمگیری افزایش یافته است. شواهدی مانند کنش و منش غیرطبیعی و فراعقلانی شخصیت‌ها در رویارویی با حوادث غیرمترقبه و پیش‌بینی‌نشده و فضاهای تیره و آکنده از خشونت و سنگدلی حاکم بر مناسبات انسانی، دامنه‌ی جهانی و انگیزش‌های به ظاهر حق‌طلبانه و انسان‌مدارانه‌ی این نگرانی را آشکار می‌سازد. نگاه این نوع فیلم‌ها به دنیا و آینده‌ی بشریت همواره آمیخته و آلوده به انواع اوهام غیرواقعی و اقسام تهدیدات ماورایی است.

فجایع اتمی، هجوم موجودات ناشناخته‌ی سیارات دیگر به زمین و مهم‌تر از همه خطر بی‌اساس شبح کمونیسم، از جمله مقام‌هایی است که خیال‌پردازی‌های ایدئولوژیک سینمای اکشن، واقعیت‌ها و اثرات تاریخ معاصر زندگی انسانی را از طریق آن‌ها روایت می‌کند و نشان می‌دهد. ردیابی معناشناختی وقایعی مانند سرکوبی وحشیانه‌ی جنبش مردمی دهه‌های پنجاه و شصت در نقاط مختلف جهان، ترورهای زنجیره‌یی رهبران سیاسی در دهه‌ی هفتاد قرن گذشته، دامنه‌ی جنگ متجاوزانه و ناعادلانه‌ی ویتنام و ماجرای واترگیت، در فیلم‌های اکشن سه دهه‌ی اخیر کار چندان دشواری نیست.

اضطراب جاری در این دسته از آثار، از طرفی نشانه‌های دلالت‌گرانه‌یی است بر وحشت و سراسیمگی اراده‌های یکّه و معطوف به قدرت و خشونتی که بورژوازی جهانی در عرصه‌های اقتصادی و فرهنگی بر هستی بشری اعمال کرده است و از سوی دیگر نمایانگر - نه چندان گویا و تمام و کمال - خواسته‌ها و مطالباتِ مبتنی بر اعتراضات فراگیر و ستیزه‌گرانه‌ی مردمی است که در قالب‌های روایی و ساختارهای بصری این فیلم‌ها فرصت بروز می‌یابند. پرمخاطب‌ترین آثار اکشن، اغلب فیلم‌هایی هستند که به لحاظ شکل اجرایی قادرند عناصر واقعی و خیالی روایت را با بهره‌گیری به‌جا و بهینه از امکانات ذهنی - تکنولوژیکی جلوه‌های ویژه، به بخش‌هایی از تجارب طبیعی و همگانی تماشاگران نزدیک نمایند. از سوی دیگر این جلوه‌ها و دیگر تمهیدات خیال‌پردازانه باید به چنان طرز و ترتیبی در پیرنگ و ضرب‌آهنگ روایت آمیخته و درونی باشد که بتواند همنوا با دیگر اجزای بیانی و بصری فیلم، ارزش‌های همگن و باورپذیرانه‌یی از فرم و ایده‌ی اثر را به مخاطب بقبولاند.

به نظر می‌رسد گونه‌ی اکشن بیش‌تر از فیلم‌‌های علمی - تخیلی و انواع فیلم‌های ترسناک وابسته به شگردهای هیجان‌زا و مبتنی بر جلوه‌های ویژه و آخرین دست‌یافته‌های فنی - تکنولوژیکی آن هستند. این وابستگی و نیاز از آن‌جا آغاز می‌گردد که فیلم‌‌های اکشن به طرزی زایدالوصف در جست‌وجوی راه‌های پوست‌اندازی و رازهای پایداری خود تلاش می‌کنند. نتیجه‌ی چنین فرایند مصرّانه و در عین حال محافظه‌کارانه‌یی، سرانجام دستیابی به جنبه‌های تفاهم‌آمیزی است میان آن چه به منزله‌ی خواسته‌های پیدا و پنهان تماشاگر تلقی می‌گردد و آن چیزی که به عنوان ایدئولوژی حاکم بر صنعت تجاری محصولات سینمایی اکشن - ماجراجویانه قلمداد می‌شود.

▪ خصلت کلی دنیای فیلم‌های اکشن، به میزان قابل اعتنایی، معطوف به عناصر تصادف و کارکردهای چندگانه‌ی روایی آن است. در واقع این شبکه‌یی از تصادف‌های به هم پیوسته با تقارن‌های زمانی تعریف‌شده هستند که زمینه‌ی مساعد اشتراکات بیانی و بصریِ رویکردهای زیبایی‌شناختی و نمودهای ایدئولوژیکی را در سینمای اکشن فراهم می‌سازند.

عنصر تصادف در فیلم‌های اکشن بخش تخطی‌ناپذیری از قرارداد گونه محسوب می‌گردد. وقوع رویدادها و حوادث غیرقابل حدس بر اساس تصادف یا ظهور ناگهانی شخصیت‌های کلیدی فیلم در لحظه‌های مقتضی، اگرچه در آغاز با کم‌ترین احتمال باورپذیری تماشاگر روبه‌رو می‌شود، اما به عنوان عامل گسترش‌دهنده‌ی بافت پیرنگ روایت و پیونددهنده‌ی فضاهای تعلیقی و نیز به منزله‌ی ضابطه‌یی نظارتی در سبک سینمای اکشن می‌تواند مورد ارزیابی قرار گیرد. اگر در فیلم‌های وسترن و موزیکال و حتی در آثار علمی - تخیلی، رویدادها یا شخصیت‌های تصادفی به حکم ضرورت‌های روایی یا کشف و دستیابی به موقعیت نمایشی برتر گنجانده می‌شوند، در فیلم‌های اکشن، این همه به دلیل پایبندی قراردادی به این اصل ارسطویی است که عقیده دارد میزان توجه به یک رخداد و باورپذیری آن در آستانه‌ی وقوع همواره بیش‌تر از رویداد حتمی‌الوقوعی است که در روند متقاعدسازی ناتوان یا بی‌تفاوت است(۲).

تماشاگران فیلم‌های اکشن اغلب بیش‌تر از آن‌که درصدد جنبه‌های مسلم و مناسبات ضروری روایت فیلم باشند، در جست‌وجوی اموری هستند که به نوعی قوه‌ی گمان تخیلی و میل حدس‌پردازانه‌ی آنان را برمی‌انگیزاند.

مجید روانجو

۱) برگرفته از (قرآن کریم، سوره ‌ی یس، آیه‌ی ۸۲):

اِنَّمَا اَمْرُهُ‌آ اِِذَآ اَرَادَ شیئاً اَنْ یَقُولَ لَهُ کُن فَیَکُوُن

چون بخواهد چیزی را بیافریند فرمانی که می‌دهد این است که می‌گوید: «موجود شو» و (بی‌درنگ) موجود می‌شود.

۲) رجوع کنید به فن شعر ارسطو.

---