انقلاب جهان شمول اما بی کتاب

نگاهی به وضعیت کتاب انقلاب اسلامی در پایان دهه سوم آن

حوادث بسیار متنوعی در انقلاب اسلامی ایران رخ داده که این انقلاب را جهان شمول، گسترده و برای ادبیات جذاب کرده است و نویسندگان به خوبی می توانند در این زمینه قلم بزنند. جهان شاهد انقلاب عظیم در ایران بوده که حتی مخالفان نظام هم به این عظمت اقرار کرده اند. این انقلاب پیامدهای وسیع و گسترده ای داشته که ادبیات به خوبی می تواند آن رخدادها را به تصویر بکشد. انقلاب اسلامی توانست به عنوان پدیده ای بزرگ در جهان اسلام و منطقه ای که دچار رخوت، سستی و کم مایگی شده بود، به عنوان یک حرکت و خیزش، انگیزه ای در آن ملل به وجود آورده و پیام خود را به گوش سایر ملت ها به وسیله هنر و ادبیات برساند.

فعالیت نویسندگان در حوزه داستان انقلاب اندک است. ادبیات انقلاب زمانی به هویت کاملی می رسد که از لحاظ کمی و کیفی گسترده باشد، اما ادبیات در این حوزه نتوانسته جایی برای خود باز کند. برخی ادبیات دفاع مقدس را علت عدم پرداخت به ادبیات انقلاب می دانند ولی شاید بتوان این دلیل را نوعی بهانه برای رهایی از پاسخگویی دانست. چرا که درست است فاصله اندک دفاع مقدس و پیروزی انقلاب اسلامی، فرصت پرداختن به موضوع انقلاب را از ما گرفت، اما پس از دفاع مقدس باز هم شاهد رشد ادبیات انقلاب نبودیم. از طرفی نویسندگان، پس از انقلاب و تا شروع جنگ تحمیلی فرصت به تصویر کشیدن حضور مردم را در انقلاب داشتند که این مهم رخ نداد و پس از دفاع مقدس هم انقلاب سرلوحه کار نویسندگان قرار نگرفت. به طور کلی در ادبیات انقلاب اسلامی موفق نبوده ایم، به طوری که تنها در دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰ در حوزه کودک و نوجوان کارهای نسبتاً خوبی انجام شده که در کل این موضوع به آسیب شناسی عمیقی نیازمند است.

اما ادبیات تنها بخشی از جریان تولید کتاب در حوزه انقلاب اسلامی است. تولید کتاب های مستند تاریخی در گونه های متعدد همچون خاطرات شفاهی، روزشمارها، دایره المعارف ها، گزارش های مستند و... حوزه دیگر تولید کتاب در موضوع انقلاب اسلامی است که به نظر می رسد وضعیتی بهتر از حوزه دیگر (ادبیات انقلاب اسلامی) را به همراه دارد. اما در این حوزه هم نمی توان گفت آنچه که باید انجام شده است. بطور مثال می توان از عدم ترویج این رده کتاب ها در بین عموم مردم را از جمله ضعف ها دانست. بی تردید نمی توان کتاب هایی همچون کتاب «خاطرات عزت شاهی» را که علاوه بر مورد توجه قرار گرفتن در میان اهل تحقیق و تاریخ عموم مردم هم نسبت به آن استقبال نشان داده اند، یافت.

بی توجه بودن به نقش این کتاب ها در بحث صدور انقلاب اسلامی هم از دیگر ضعف های وارد بر این حوزه است. امام راحل در اوایل انقلاب بحثی درباره صدور انقلاب مطرح فرمودند که برخی تصور کردند انقلاب اسلامی می خواهد لشکرکشی نظامی بکند و به کشورهای همسایه تجاوز کند. در حالی که منظور امام(ره) صدور دستاوردهای فرهنگی این انقلاب در لوای اسلام بود که در قالب هنر و ادبیات می توانست بروز کند. ولی متأسفانه کتاب در این ۳۰ سال پس از انقلاب نتوانست سفیر خوبی برای صدور این اهداف و ارزش ها باشد.

از همین رو است که رهبر انقلاب در جایی انقلاب اسلامی را به لحاظ توجه به تولید کتاب در موضوع آن کم کار توصیف می کنند: «این انقلاب، با این عظمت و ابعاد و آثار علمی، از لحاظ ارائه مبانی فکری خودش، یکی از ضعیف ترین و کم کارترین انقلاب ها و بلکه تحولات دنیاست. وقتی انقلاب اکتبر تحقق پیدا می کند، در طول ده پانزده سال، آن قدر کتاب و فیلم و قصه و جزوه در سطوح مختلف، راجع به مبانی فکری این انقلاب نوشته می شود که در کشورهایی که باد آن انقلاب به آن ها رسیده، دیگر مردم احتیاجی ندارند که از کتاب های آن ها استفاده کنند! آن قدر فضای ذهنی پر شده است که روشنفکرهای خود کشورها می نشینند راجع به مبانی ارزشی و فکری آن ها کتاب می نویسند! در سه چهار دهه گذشته، چقدر ایرانی ها درباره مبانی فکری انقلاب شوروی، به زبان فارسی کتاب نوشتند؛ چون دیگر اشباع شده بودند؛ یعنی آن ها آن قدر نوشتند که همه روشنفکرهایی که به نحوی از لحاظ فکری با آن ها ارتباط پیدا می کردند، از لحاظ فکری اشباع می شدند و بعد یک آدم مثلا دست به قلم و با فکر و روشنفکری، خودش می جوشید و مطالبی، غیر از ترجمه های فراوانی که از آثار آن ها می شد، می نوشت.

ما چه کار کرده ایم؟ کاری که ما در این زمینه کرده ایم، واقعاً خیلی کم است. گاهی انسان دلش نمی آید که بگوید در حد صفر، چون واقعاً کسانی با اخلاص کارهایی کرده اند؛ اما اگر نخواهیم ملاحظه این جهات عاطفی را بکنیم، باید بگوییم یک ذره بیشتر از صفر. سال ها از انقلاب می گذرد؛ خوب بود که صدها نویسنده اسلامی، مبانی انقلاب را بنویسند. می بایست تربیت می کردیم، که نکردیم...»(۱) یا اینکه مقام معظم رهبری در جایی گفته اند: «... اگر ما برای صدور مفاهیم انقلاب، همین جزوه ها و کتاب ها را منتشر بکنیم، کار کمی نکرده ایم؛ کار زیادی انجام گرفته است... همه دنیا لشکرکشی می کنند، همه دنیا می جنگند، همه دنیا بالاخره یک روز می برند و یک روز می بازند، همه گریز دارند، همه هم حمله و فداکاری دارند، اما آنجایی که به خصوص تفکر و روحیه و منش اسلامی خودش را مشخص می کند، جاهای خاصی است؛ آنجاها را جستن و روی آن ها تکیه کردن و آن ها را خوب بیان کردن، حقیقتاً کار برجسته و مهمی است. خوشبختانه کارهای شما از همین قبیل است...»(۲) این جملات از رهبر انقلاب حکایت از تأکید ایشان بر نقش آفرینی کتاب در بحث صدور مبانی فکری انقلاب اسلامی دارد. تأکیدی که شاید به دور از انصاف است اگر بگوئیم به درستی به آن توجه شده است. کافی است میزان تولید و انتشار کتاب درباره انقلاب اسلامی را با همین مسئله در کشورهای دیگر صاحب انقلاب مثل فرانسه و روسیه مقایسه کنیم. به واقع مردم کشورهای مختلف بیشتر با انقلاب این دو کشور آشنا هستند یا با مبانی و اصول فکری انقلاب اسلامی ما که برای آنها صادر شده است.

این در حالی است که کتاب و ادبیات انقلاب اسلامی چه به لحاظ مفهوم و زمان و چه به لحاظ قالب خیلی گسترده است تا جایی که الان شاهد هستیم بیشترین مخاطب را کتاب هایی دارند که در زمینه انقلاب به صورت خاطره نوشته شده اند چرا که مفاهیمی چون عدالت، آزادی خواهی و ارزش های انسانی که امروزه بسیار مورد توجه مخاطبان است از جمله پیام های انقلاب اسلامی ما هستند. از همین رو است که می توان گفت مخاطب در این سال ها نشان داده که اگر کتاب خوب در حوزه انقلاب منتشر شود، از آن استقبال می کند و این استقبال تا آن جاست که بازار کتاب هم به خوبی آن را پذیرفته و ناشرانی که چاپ هیچ کتابی را از نویسندگان انقلاب قبول نمی کردند، امروز برای انتشار این کتاب ها دست و پا می شکنند. اما متأسفانه با همه این ها گویا هنوز به آن حد مطلوب که باید نرسیده و با کشورهای دیگر فاصله ای داریم که زیبنده انقلاب ما نیست.

اما سخن آنجا نگران کننده تر می شود که بدانیم این همه که گفتیم در باب کتاب های تحقیقی و پژوهشی در موضوع انقلاب اسلامی بود که به زعم بسیاری از نویسندگان و اهالی قلم وضعیت نسبتاً بهتری از کتاب های حوزه ادبیات داستانی انقلاب دارد. طرح یک سؤال کافی است تا به عمق غفلت پی ببریم. حالا که در سی امین سال پیروزی انقلاب هستیم چند رمان، داستان و یا داستان کوتاه قابل توجه با این موضوع نوشته شده است و کدام یک از آن ها به زبان های دیگر ترجمه و در کشورهای مختلف منتشر شده تا مردم دیگر سرزمین ها هم داستان انقلاب ما را بخوانند. همانطور که ما داستان انقلاب های سایر کشورها را خوانده ایم. سخن رهبر معظم انقلاب در این باب قابل تأمل و توجه است: «گمان می کنم که هیچ تاریخی از انقلاب اکتبر شوروی نمی تواند گویایی آن رمان هایی را که در باب این تاریخ نوشته شده، داشته باشد. اگر شما این رمان ها را خوانده باشید، می فهمید چه می گویم. مثلا رمان دن آرام را در نظر بگیرید. نمی دانم شما آقایان این رمان را خوانده اید یا نه.

این رمان، یکی از رمان های تبلیغاتی مارکسیست ها در دوران اختناق رژیم شاه بود. این کتاب با اینکه رمان بود، اما به عنوان تبلیغ آن را به همدیگر می دادند و مطالعه می کردند!... این ها به قدری خوب نوشتند و انقلاب را خوب تصویر کردند که شما در این کتاب ها می توانید ابعاد این انقلاب به آن عظمت را پیدا کنید. البته نقطه ضعف هایش را هم در همین کتاب ها می شود فهمید؛ اگرچه آنکه نوشته، به عنوان نقطه ضعف ننوشته است. ما در این مقوله چه نوشتیم؟...»(۳) و همین کم کاری و غفلت ماست که باعث شده تا گروه هایی که یا هیچ ارتباطی با مبانی اصلی انقلاب اسلامی ندارند و چنانچه دارای این ارتباط هستند قوت و ضخامت ارتباط آن ها به باریکی یک تار مو است در این حوزه فعال شده اند تا جایی که رهبر انقلاب می گویند: «...البته (در مورد انقلاب اسلامی) یک چیزهایی نوشته شده است؛ آن هم دروغ! کتابی درباره انقلاب نوشته شده است؛ البته آن هم درباره همان چند صباح قبل از ورود امام به ایران، که آن هم خلاف واقع و دروغ است! ما که در این انقلاب و در این کوچه و خیابان های تهران و جاهای دیگر بودیم، آن کتاب را که می خوانیم، می بینیم دروغ نوشته شده است؛ طبق نظرات خودشان برداشتند یک چیزهایی نوشتند.»(۴) و شاید توجه به همین نکات است که خوشبختانه دیده می شود در یک دو سال گذشته اتفاقات خوبی در حوزه ادبیات انقلاب اسلامی افتاده است که از آن جمله می توان به انتشار رمان هایی همچون «ای کاش گل سرخ نبود»، ««قطار ۵۷»، «اسماعیل» و... و ترجمه برخی از آن ها برای انتشار در کشورهای دیگر اشاره کرد. در ادامه همین اقدامات است که باید از برگزاری دو دوره جشن داستان انقلاب هم یاد کرد. توجه به همین اقدامات مثبت و نیز به یاد داشتن این نکته که هنوز سی سال از انقلاب اسلامی ایران ما گذشته و ما در ابتدای راه هستیم امید به آینده ای بهتر و روش تر برای کتاب انقلاب را برای ما زنده نگاه داشته است.

طاها راستین

۱. دیدار با مجمع نمایندگان طلاب حوزه علمیه قم- ۷ آذر ماه سال ۶۸

۲. دیدار با جمعی از نویسندگان حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی- ۲۵ تیرماه سال ۷۰

۳. دیدار با وزیر و مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی- ۴ آذرماه سال ۷۱ـ

۴. همان قبلی