علل دین گریزی و راه های مقابله با آن

بدون تردید در ذات دین هیچ عنصر دین گریزانه ای وجود ندارد اگر انسان ها به دریافت دینی نایل آیند, در هیچ رتبه ای, از دین نمی گریزند, علاوه براین عقل و عشق که دو رکن اساسی در حیات انسانی محسوب می شوند و همه جاذبه ها و دافعه ها در این دو حوزه و براساس این دو معیار رخ می دهند, هردو در درون دین وجود دارد و دین با هر دو گروه باقی مانده است

پدیده دین گریزی یکی از مشکلات اساسی جوامع انسانی است که همواره دغدغه هایی را برای رهبران دینی، دینداران و خانواده های متدین به وجود آورده و تهدیدی جدی برای نسل جوان محسوب می شود. این پدیده نامیمون مشکل امروز یا دیروز بشر نیست، بلکه سابقه دیرینه دارد و همواره جوامع بشری با آن دست به گریبان بوده اند. دین گریزی در سده های اخیر، بویژه در قرن بیستم بخش عظیمی از شرق به غرب عالم را فراگرفت و مکتب های فلسفی الحادی گوناگونی مانند کمونیسم مولود آن هستند.

اکنون این سؤال مطرح است که چرا انسانی که ذاتاً مشتاق دین است و فطرت او با عناصر درون دینی ارتباط تکوینی و ماهوی دارد، به دین گریزی روی آورده و به این پدیده شوم دامن می زند، و چرا این موضوع در جوانان شیوع و نمود بیشتری یافته است؟

بدون تردید در ذات دین هیچ عنصر دین گریزانه ای وجود ندارد. اگر انسان ها به دریافت دینی نایل آیند، در هیچ رتبه ای، از دین نمی گریزند، علاوه براین عقل و عشق که دو رکن اساسی در حیات انسانی محسوب می شوند و همه جاذبه ها و دافعه ها در این دو حوزه و براساس این دو معیار رخ می دهند، هردو در درون دین وجود دارد و دین با هر دو گروه باقی مانده است. دین هم ذهن انسان را تغذیه می کند و هم دل آدمی را حیات و حرکت و نشاط می بخشد.

بنابراین پدیده دین گریزی به عنوان یک پدیده اجتماعی، عینی و رفتاری، معلول ماهیت و ذات خود دین نیست، بلکه علت یا علل دین گریزی را در خارج از قلمرو دین و آموزه های دینی باید جست و جو کرد. بی شک عوامل متعددی مانند ناهنجاری های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و روانی زمینه گریز جوانان از دین را فراهم می نماید. در مقاله حاضر نویسنده نگاهی اجمالی به علل و عوامل دین گریزی و راه های مقابله با آن دارد مطلب را با هم از نظر می گذرانیم:

● بررسی عوامل دین گریزی

به سادگی نمی توان گفت نسل جوان ما دین گریز و احیاناً دین ستیز هستند. اینان نسبت به واقعیات موجود جامعه، دیدگاه های متفاوتی دارند و چه بسا در بخشی از آن ها دیدگاه ها و نارضایتی ها وارد باشد؛ ولی ممکن است برخی از جوانان با توجه به شرایط محیطی و خانوادگی از روند نارضایتی بیشتری برخوردار باشند و بعضی از نارسایی ها را ناشی از قوانین دینی بدانند و درنتیجه اشکالات خویش را متوجه دین بکنند. البته کارآمدی دین بحثی است و کارآمدی برخی از مدیران بحث دیگر. اتفاقاً در برخورد با تعدادی از این جوانان و گفتگو با آنان تصریح کرده اند که اشکالات آنان نه به اصل دین، بلکه به مدیران و کارگزاران برمی گردد.

بنابراین جوانان کشور از بهترین جوانان از حیث سلامت فکری، روحی و دینی می باشند و سرمایه گذاری دشمنان دین و کشور، برای تسخیر این دژ مستحکم و انحراف جوانان گواهی است بر مدعای ما که البته موفق نخواهند شد.

به هرحال دین گریزی عوامل متعددی دارد، ازجمله:

۱) روند تغییر ارزش ها:

پس از دوران دفاع مقدس و آغاز دوران بازسازی کشور، مدلی برای توسعه اقتصادی واجتماعی درپیش گرفته شد که این مدل موجب بروز تضادهای ارزشی و فاصله گرفتن جامعه از شاخص های مطلوب گردید، به گونه ای که توسعه نتایجی ازقبیل تغییر ارزش ها را نیز درپی داشت. توضیح اینکه اقدامات اقتصادی- نظیر تغییر نرخ ارز و تورم موجب کاهش درآمد واقعی و قدرت خرید مردم گردید. همچنین با ابزار مختلف (واردات، تبلیغات، مراکز تجاری و...) فرایند قوی تولید نیاز در مردم درپیش گرفته شد. درنتیجه سطح نیاز قالب مردم بالاتر از سطح درآمدشان قرار گرفت و مردم در ارضای نیازهایشان، با موانع اساسی روبه رو شدند.

از آنجا که درآمد واقعی نیز کاهش یافت، دستیابی به درآمد بیشتر و پول بیش از حد معمول با ارزش شد. ازطرف دیگر، عواملی مانند نمایش ثروت قشر بالا و تسهیلاتی که برای قشر بالا فراهم آمد، گرایش بارز بعضی از مدیران دولتی به تجملات و ظواهر و تغییر فضای کل جامعه، موجب شد که مردم ارزش های جدید را تأیید شده (هنجار) و جستجوی پول برای ارضای نیازهای جدید را درست و مشروع ببینند! بنابر این پول جویی به ارزش غالب تبدیل شد و حداقل در مورد بیشتر کسانی که پول و درآمدشان کم بود و کفاف ارضای نیازهایشان را نمی داد، ارزشهای دیگر را تحت الشعاع قرارداد. در نتیجه این فرآیندها ارزش های اجتماع، از سنتی به سوی مدرن، از ساده زیستی به تجمل، از کمک و همیاری و ایثار و گذشت برای جامعه به سودجویی فردی و از ارزش قناعت به ارزش ثروت و از انسجام به فرد گرایی و ازارزش دین و خدا به ارزش پول و دنیا حرکت کرد ند.(۱)

۲) مشکلات پس از انقلاب :

مشکلاتی (مانند جنگ تحمیلی و توجه به مسائل امنیتی و دفاعی

و ...) که نتیجه طبیعی آن فقدان برنامه ریزی های دقیق و کارشناسی شده برای نهادینه سازی و تثبیت ارزشها و معارف اسلامی است.

۳) تبلیغات سوء دشمنان و ایجاد القای شبهه درباره دین که گاهی بی پاسخ مانده و در ذهن برخی جای گرفته است.

۴) روش های نادرست در آموزش دینی در دوران کودکی و نوجوانی:

بعضی از رفتارها و برخوردهای ناصحیح و مخالف شرع در بیان احکام شرعی، موجبات بدبینی عده ای از افراد - به خصوص جوانان - را فراهم آورده است. حضرت امام (ره) و رهبر معظم انقلاب بارها خطر این افراد را متذکر شده، در این خصوص می فرماید: «معنای تحجر آن است که کسی که می خواهد از مبانی اسلام و فقه اسلام برای بنای جامعه استفاده کند، به ظواهر احکام اکتفا کند و نتواند کشش طبیعی احکام و معارف اسلامی را - در آنجایی که قابل کشش است - درک کند و برای نیاز یک ملت و یک نظام و یک کشور - که نیاز لحظه به لحظه است - نتواند علاج و دستور روز را نسخه کند و ارائه بدهد؛ این بلای بزرگی است.» ۲

۵) ضعف و سستی بنیان های دینی خانواده ها:

در برخی از خانواده ها ضعف بنیه دینی منجر به عدم تربیت و پرورش صحیح جوانان شده است.

۶) گرایش به سوی تمایلات و هواهای نفسانی:

خواسته های نابجای برخی و ناهنجاری عاطفی و روانی آنان و بی بند و باری و گرفتاری در انواع دام های شیطانی و ... موجب شد که بسیاری به سستی و فساد و راحتی و سود جویی و... روی آورند و التزام به دین و چهارچوب های دینی را مزاحم خود ببینند. چنان که در قرآن کریم درباره مهم ترین عامل روی گردانی از توحید و معاد آمده است:

«بل یرید الانسان لیفجر امامه» بلکه انسان می خواهد راه فساد را پیش روی خود باز نماید.۳

۷) ضعف بینش دینی افراد:

نداشتن آگاهی درست از ماهیت دین و نقش و کارکرد آن در تأمین سعادت دنیوی و اخروی انسان موجب عملکرد ضعیف و دین گریزی دیگران می شود.

۸) ناکارآمدی برخی از مدیران جامعه در اجرای برنامه های اعلام شده حکومت دینی، و بی پاسخ ماندن نیازهای اجتماعی جوانان (ازدواج، اشتغال، مسکن و...)

۹) عدم توزیع عادلانه امکانات و فرصت ها در برخی از ادارات و دستگاه های کشور.

۱۰) درگیری برخی گروه ها و جناح های سیاسی بر سر کسب، حفظ و استمرار قدرت سیاسی و در نتیجه، ایجاد یأس و ناامیدی جوانان برای نیل به خواسته های مشروع خویش.

۱۱) عملکرد منفی و نامطلوب بعضی از دستگاه های فرهنگی در سالهای اخیر و میدان دادن به افراد وعناصر غیر معتقد به نظام اسلامی، و ترویج فرهنگ غربی از سوی آنان.

۱۲) عملکرد و رفتار نامناسب گروهی از شاغلان در دستگاه ها و نهادهای دولتی و حکومتی که باعث پیدا شدن تعارض و شکاف بین گفتار و عمل آنان شده و موجب بدبینی مردم گشته است.

۱۳) کم کاری رسانه های جمعی در تولید برنامه های سالم و جذاب و مفیدی که بتواند اوقات فراغت جوانان را پر کند و آنان را از توجه به برنامه های ضد اخلاقی و فاسد فرهنگ بیگانه باز دارد.

۱۴) مشکل انتقال ارزش های نسل اول انقلاب و دستگاه های فرهنگی، در انتقال این ارزش های انقلابی و دینی به نسل دوم و سوم انقلاب و حتی تعمیق آن ها برای نسل اول انقلاب، سهل انگاری و کم کاری هایی داشته اند که موجب فاصله گرفتن تدریجی برخی از افراد جامعه- به خصوص جوانان- از ارزش های اسلامی شده است.

● راهکارهای مقابله با دین گریزی

برای مبارزه با دین گریزی، باید پس از بررسی همه جانبه علل و عوامل آن، راهکارهای مناسب را برگزینید. آنچه در جامعه امروز ما بسیار مهم است ایجاد موجی سهمگین و توفنده در برابر تهاجم فرهنگی دشمنان و ارائه چهره زیبای دین و زدودن غبار خرافات و کژاندیشی ها است. در این صورت دین با جذابیت فوق العاده ای که دارد، جوانان را به سوی خود می کشاند.

از این رو نقش متولیان و دستگاههای فرهنگی در برنامه ریزی صحیح و اصولی و تقویت مبانی دینی و عقیدتی جوانان و تربیت آنان براساس الگوها و معیارهای صحیح اسلامی نقش بسیار حیاتی در مقابله با دین گریزی جوانان دارد. اهمیت این مسئله در دانشگاه ها بسیار جدی است؛ لذا باید مسئولان تأثیرگذار در این مراکز، در گزینش اساتید و مدیران دانشگاه دقت و نظارت کافی داشته باشند و در غنی سازی متون آموزشی متناسب با نیازهای جامعه و ارزش های اسلامی همت گمارند. از طرف دیگر به شدت باید مواظب خطر دگرگونی در هویت فرهنگی و گرایش های نسل جوان بود. یکی از خطرات جدی فرهنگ مهاجم غرب، این است که جوانان را چنان به سوی تمایلات شهوانی و آزادی های جنسی سوق می دهد که اساساً گرایش به دین و دیانت در آنان رنگ می بازد و دیگر برای آنان حق و باطل چندان اهمیتی ندارد. از این رو باید در کنار کار فرهنگی، با عوامل شبهه افکن داخلی دشمن از قبیل روزنامه ها و گروه های معاند، برخورد قانونی داشت و اجازه مسموم نمودن فضا، امنیت سلامت فکری و روانی جامعه را به آنها نداد. علاوه بر این تقویت و کارآمدی دستگاه های قضایی و انتظامی در مقابله با باندهای فساد و اشراری که سعی در گسترش فساد، اعتیاد و بزهکاری در میان جوانان دارند از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

در کنار راهکارهای یاد شده تلاش برای اثبات کارآمدی نظام اسلامی در تمامی زمینه ها و در نتیجه برطرف کردن معضلات و مشکلاتی که نسل جوان با آن مواجه اند از قبیل ازدواج، مسکن، اشتغال، امکانات علمی و تفریحی و... تا حدود بسیار زیادی می تواند عوامل دین گریزی جوانان را از بین برده و آنان را مجذوب دین نماید. البته باتوجه به شرایط و امکانات کنونی جامعه فراهم کردن چنین بسترهایی، زمان بر است. از این رو باید به طور جدی به حفظ خود و خانواده و اطرافیان پرداخت. البته حفظ ایمان و ارزش های آن در محیط نامساعد، بسی دشوار است؛ ولی ارزش افزون تری دارد. خداوند در قرآن کریم نمونه ای را برای اینگونه افراد یادآوری می نماید. خداوند برای مؤمنان، آسیه همسر فرعون را مثال و نمونه می آورد هنگامی که از شوهرش بیزاری جست و عرضه داشت: «خدایا! من از قصر فرعون و زیورهای دنیوی گذشتم و تو خانه ای در بهشت برای من بنا کن و مرا از شر فرعون و کردارش و قوم ستمکار نجات بخش».۴

حفظ ارزش ها در محیط مناسب و مساعد هنر نیست، هنر آن است که در تندباد ضدارزش ها، اخلاق و معنویت مطرح شود. همچنین با عمل به سفارش های زیر و گسترش چنین برنامه هایی در سطح جامعه، می توان بر ناهنجاری ها و گریز از دین غلبه کرد:

۱) سعی و کوشش در انجام وظایف و واجبات دینی

۲) خواندن نماز با حضور قلب و در اول وقت

۳) گرفتن روزه مستحبی به ویژه دوشنبه و پنجشنبه

۴) تلاوت قرآن بویژه بعد از نماز صبح

۵) تأمل و اندیشه در آیات قرآن

۶) نماز شب

۷) سحرخیزی

۸) شرکت در ورزش های فردی و دسته جمعی

۹) تنظیم برنامه برای تمام شبانه روز و پر کردن اوقات فراغت با برنامه های صحیح و سودمند

۱۰) شرکت در فعالیت های مذهبی و اجتماعی

۱۱) پرهیز از نگاه نامشروع به افراد نامحرم

۱۲) کنترل افکار و نیندیشیدن به صحنه های شهوت انگیز

۱۳) یاد خدا در همه اوقات

۱۴) عدم معاشرت و دوستی با افراد منحرف و فاسد

۱۵) انتخاب دوستان مؤمن و سالم

۱۶) تقویت مبانی دینی و عقیدتی خود از طریق مطالعه کتاب های معتبر و مفید و یا شرکت در نشست های علمی و مذهبی و...

حجت الاسلام رجب بیت اللهی

پانوشت ها:

۱- رفیع پور، فرامرز، توسعه و تضاد، ص ۵۵۲

۲- روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۳۷۶.۳.۱۷

۳- سوره قیامت (۷۵) . آیه ۵

۴- سوره تحریم (۶۶). آیه ۱۱