مدح علی ع در آوازهای ایرانی

شخصیت حضرت علی ع برای مردم ایران صرف نظر از وجه مذهبی اش, جاذبه های خاصی دارد در نزد عموم, نام علی تنها معرف یک پیشوای مذهبی نیست

شخصیت حضرت علی(ع) برای مردم ایران صرف نظر از وجه مذهبی اش، جاذبه های خاصی دارد. در نزد عموم، نام علی تنها معرف یک پیشوای مذهبی نیست. می توان گفت نگاه توده ها به این شخصیت در طول زمان صبغه ای کم و بیش بومی هم یافته است.

نام علی برای بسیاری از مردم این دیار تداعی کننده برخی خصلت های انسانی مثل جوانمردی، مردم داری، شجاعت و حقیقت گویی است. ورزش باستانی ایران بدون عنوان علی اصولاً تعریف نشده است. معرکه گیران میادین هم تنها با نام علی می توانند حرکات پهلوانی انجام دهند و توجه مخاطب را به خود جلب نمایند.

ضمن اینکه محبوب ترین نام مذکر در میان خانواده های ایرانی همچنان علی است. بر این اساس خیلی طبیعی به نظر می رسد که فرهنگ و ادبیات و موسیقی ما هم تأثیرات قابل ملاحظه ای از این شخصیت دینی گرفته باشد.

دواوین شعرای هفت قرن اخیر مملو از نام و ستایش علی(ع) است و هنوز هم دستمایه خیلی از شاعران نوپرداز، همین شخصیت است.

اما حکایت موسیقی ایرانی و ذکر نام علی، خود پرونده ای درخور اعتناست. نغمات زیادی صرفاً برای تجلیل از این شخصیت خلق شده اند و خوانندگان زیادی در طول تاریخ، فقط و فقط به عشق علی خوانده اند. بیشتر این آثار با آواز تنها و در مواردی به همراه ساز بوده است.

از خوانده های پیش از ضبط صدا اطلاع دقیقی در دست نیست اما از زمان ورود رادیو و رواج انواع ضبط های صفحه ای و ریلی تعدادی از شاخص ترین نمونه ها را در اختیار داریم که از آن میان می توان به نمونه های سید جواد ذبیحی و درویش امیر حیاتی اشاره کرد.

نمونه آوازهای ضبط شده در رادیو ایران تنها بخش کوچکی از مجموعه آوازهای مدح گونه پیرامون شخصیت علی(ع) را در بر می گیرد. چه اینکه غالب مجریان این گونه موسیقی به تریبون هایی مثل رادیو دسترسی نداشتند ولی در نقاط مختلف کشور پراکنده بودند.

از معدود نمونه های موسیقی بومی که پایشان به رادیو کشیده شد، نمونه اجرای زنده یاد درویش امیر حیاتی است که در سال ۱۳۳۹ ضبط شد. تصنیف "علی گویم، علی جویم" وی که با ساز تنبور همراهی می شود، به سرعت مردمی شد و علاقه مندان زیادی پیدا کرد. فواصل این تصنیف با الگوهای موسیقی دستگاهی انطباقی ندارد و منحصر به موسیقی تنبور می شود که به گفته سید آرش شهریاری –نوازنده تنبور- در کرمانشاه آن را سه گاه یتیمی می نامند.

زنده یاد سید جواد ذبیحی نیز روایت دیگری از تصنیف "علی گویم علی جویم" را بدون همراهی ساز خوانده است، با این تفاوت که اولاً فواصل آن بر همایون قدیم جاری می شود و دیگر اینکه بیشتر حالت آوازی دارد تا فرم تصنیف. اما اینکه کدامیک از این دو بزرگوار از نظر تاریخ اجرا بر دیگری تقدم دارد، اطلاعی ندارم.

بیشترین نمونه های ضبط شده از مدح علی(ع) مربوط به زنده یاد سید جواد ذبیحی است که از سال ۱۳۲۸ وارد رادیو شد و بدون وقفه تا انقلاب ۱۳۵۷ (۱۹۷۹) در برنامه های مختلفی مانند برگ سبز و غیره می خواند. ذبیحی پس از انقلاب توسط تعدادی از افراطیون به طرز فجیعی به قتل رسید و کسی هم تا کنون پیگیر ماجرا نبوده است.

نمونه از آواز دشتی که ذبیحی می خواند، با وجود آنکه در چارچوب موسیقی دستگاهی می گنجد اما لحن ویژه ای دارد و معمولاً خاص مجالس مذهبی شهرهای بزرگ است. شباهت زیادی به گوشه بیات راجه دارد ولی دقیقاً مثل آن نیست و در آوازهای غیر مذهبی ردیف دستگاهی نیز شنیده نمی شود. نمونه پایانی هم به درستی بر گوشه دلکش جاری است.

در اینجا یک روایت خاص از گوشه دلکش شنیده می شود ولی آنقدر پر رنگ نیست که نام دیگری بر آن نهاده شود.