گذری بر تاریخ تئاتر در لاله زار

ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۹۴ قمری زمانی که از نخستین سفر فرنگ خود, همان سفری که از سن پترزبورگ تا پاریس امتداد داشت, بازگشت ایده های فراوانی با خود به همراه آورد

ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۹۴ قمری زمانی که از نخستین سفر فرنگ خود، همان سفری که از سن پترزبورگ تا پاریس امتداد داشت، بازگشت ایده های فراوانی با خود به همراه آورد. او در پاریس برای نخستین بار تئاتر واقعی و اپرا دیده و لذت برده بود. از قدم زدن در خیابان شانزلیزه و دیدن آن ساختمان های چند اشکوبه خوشش آمده بود و به همین دلیل سوغات این سفر شد شمس العماره و لاله زار و تئاتر.

در آن زمان نمایش های زیادی در میان مردم و درباریان رواج داشت که مهم ترین آنها تعزیه بود، یادگاری از دوران کهن و قدمت اصلی آن به سنت نمایشی دیگر ایرانی یعنی سیاوش خوانی که آیین باروری زمین وطلب آب خواهی بود، باز می گشت و پس از اسلام با تلفیق با قیام امام حسین (ع) تبدیل به گونه ای از نمایش آیینی شد. در کنار این،گونه ای دیگر از نمایش شادی آور وجود داشت که مهم ترین آنها سیاه بازی، خیمه شب بازی و تخت حوضی بود اگرچه مانند تعزیه ریشه در دوران های کهن داشت اما در اصل به شکل آن زمانی خود در همین دوران شکل گرفته بود و در مراسم خاص مانند عروسی ها و اعیاد برپا می شد.

ناصرالدین شاه به خوبی می دانست که برای داشتن تئاتر باید سالن داشت. او نخستین کسی بود که برای نمایش میدانی مانند تعزیه به فکر ساخت سالنی شبیه آن چه در پاریس دیده بود افتاد و تکیه دولت را در کنار کاخ گلستان برپا کرد. در کنار این در مدرسه دارالفنون نخستین سالن تئاتر راه اندازی شد و این آغاز راه بود. راهی که از لاله زار آغاز شد و قرار بود به رشد تئاتر ایرانی منجر شود اما این روزها لاله زار و خاطره روزهای طلایی تئاتر در هیاهوی بازار لامپ و وسایل الکترونیکی گم شده است. این نوشته نگاهی است به روزهای طلایی نصر و پارس تنها بازمانده های آن روزها.

● تئاتر پارس؛نصر یادگار روزهای طلایی لاله زار

تاریخ نمایش نوین در ایران قدمتی کمتر از ۱۵۰ سال دارد. ۱۵۰ سالی که با تولد دارالفنون آغاز شد. در سال ۱۲۹۶ شمسی درست یک سال پس از وقوع انقلاب مشروطه «سید علی خان نصر» که برخی او را پدر تئاتر نوین ایران می دانند، شرکت کمدی ایران را پایه گذاشت. هدف نصر تشویق به آموزش و اجرای تئاتر و ساخت سالن های جدید به شیوه اروپایی بود و به دنبال آن سالن هایی چون تئاتر ایران، مادام پری آقا بایایف، تماشاخانه هنر و تئاتر پارس شد.

طبق مدارک موجود و نسخه دستنویس فضل الله خان بایگان از دوستان و همراهان نزدیک نصر؛ کلنل علی نقی خان وزیری پس از بازگشت از اروپا در اسفند ۱۳۰۲ هنرستان موسیقی خود را در خیابان لاله زار بالاتر از گراند هتل در طبقه اول ساختمانی سه طبقه تاسیس کرد. همان لاله زاری که پاییز سال بعد کلوپ موزیکال نیز راه اندازی شد. بعدها تئاتر پارس در مکان همین کلوپ راه اندازی شد.

«مصطفی اسکویی» در کتاب «سیری در تاریخ تئاتر ایران» می نویسد: «رضا رخشانی از هنرجویان نوشین به واسطه آشنایی با برخی از کسبه لاله زار بخشی از انبارهای مغازه های لاله زار را به تئاتر تبدیل کرد. این تئاتر را در همان زمان به نام تئاتر فرهنگ نامگذاری می کنند.»

از کسانی که در تئاتر فرهنگ کار می کردند می توان به خیرخواه، خاشع، محمدعلی جعفری، تفکری، اسکویی، کهنمویی، بهرامی، شباویز، ریاحی، کریمی، مهین دیهیم، توران مهرزاد، پرخیده، سهیلا و... اشاره کرد. در سال ۱۳۳۲ شمسی پس از کودتای ۲۸ مرداد آتش سوزی وسیعی در تئاتر فرهنگ اتفاق افتاد که آن را سوزاند و پس از آن ساختمان تئاتر بازسازی و تئاتر پارس در آن محل افتتاح شد.

تئاتر پارس در زمان خود یکی از سالن های پرکار تئاتر لاله زار بود که به طور مداوم در آن اجراهای متفاوتی روی صحنه می رفت. این سالن در سال های میانه دهه ۴۰ با ساخته شدن تالار سنگلج تئاتر شهر و تالار رودکی تئاترهای لاله زار از رونق افتاد و به سمت تئاترهای عامه پسند پیش رفت اما چراغ تئاتر در این سالن همچنان روشن بود. این سالن پس از انقلاب اسلامی مصادره شد و حوزه هنری سازمان تبلیغات پس از کشمکش هایی آن را از دادستانی اجاره کرد.

تئاتر پارس در مقایسه با سایر تئاتر ها به دلیل آنکه در طبقه دوم واقع شده بود، بیشتر در معرض خطر تخریب قرار داشت. این سالن شکل کوچک تئاتر نصر بود با ۱۶ ردیف صندلی. تئاتر پارس طی سال های بسیار مورد مرمت قرار نگرفته بود. سقف آن چکه می کرد، در بالکن این سالن ۹ ردیف صندلی آهنی وجود داشت که آپارات خانه ای پشت آن نشان می دادند، فیلم هم در آن نمایش می دادند. در سال ۸۴ دادگاه انقلاب به جهت نپرداختن اجاره بها اقدام به بستن تئاتر پارس کرد اما پس از مدتی و به دنبال اقدامات دوستداران فرهنگ و ثبت این اثر در فهرست آثار ملی، دوباره چراغ تئاتر پارس روشن شد. این روزها تئاتر پارس هرچند بی رمق اما میزبان نمایش های آیینی سنتی است.

در سال ۱۳۱۸ با تشکیل سازمان پرورش افکار به همت «سید علی نصر» که دوستدار تئاتر و موسس شرکت کمدی در ایران بود،سالن نصر راه افتاد. نصر در کنار این شرکت تالار کوچکی با ابعاد ۵ھ۱۵ در مکان هنرستان احداث کرد که گنجایش آن به ۸۰ صندلی لهستانی می رسید تا دانشجویان هنرستان بتوانند تئاتر اجرا کنند. سالنی که در سال ۱۳۱۹ - و به نظر عده ای دیگر در سال ۱۳۲۰ ک در همین محل با کمک شهرداری تبدیل به تماشاخانه تهران شد. هنوز هم بقایای آن هست در کنار گراند هتل تالار تهران و همین تالار نصر امروزی با ۶۵۰ صندلی.

نوشین با همکاری علی محزون، لرتا، محمدعلی جعفری با اجراهای درخشان خود تئاتر فرهنگ را مشهور کردند. یکی از اجراهای معروف اجرای «ولپن» نوشته بن جلسون بود که حسین خیرخواه، حسن خاشع، پرخیده صادق بهرامی در آن ایفای نقش می کردند.

«محمدتقی کهنمویی» در کتاب «نگاهی به ۳۵ سال تئاتر مبارز» در خصوص نخستین اجرای ولپن می نویسد: «از همان لحظه آغاز نمایش صدای بوق اتومبیل های سواری بلند می شود.

مدتی ادامه پیدا می کند. ماشین ها از کوچه برلن وارد خیابان فردوسی می شوند از میدان توپخانه به لاله زار می رفتند. انگار عروس می بردند. می خواستند با جار و جنجال بوق ها صدای بازیگران را تحت الشعاع خود قرار دهند و تماشاگران را در سالن ناراحت کنند اما اجرای پیس ولپن ۹ شب ادامه یافت و این موفقیت بزرگی برای تئاتر فرهنگ بود.»

این تئاتر که سال ها به عنوان مهم ترین سالن نمایش تهران بود بعد از مدتی مورد بی مهری قرارگرفت و در کشمکش میان سالن ها ماند. سال گذشته هم که خبر تخریب و دزدی از آن منتشر شد،نصر سال ها رها شده بود اما حالا قرار است موزه تئاتر کشور باشد. باید منتظر ماند.