جمعه, ۳۱ فروردین, ۱۴۰۳ / 19 April, 2024
ملی شدن صنعت نفت
● مقدمه:
گاه تاریخ آن اندازه تاریک است که جزئی از آن تاریخ بودن چیزی جز روسیاهی و بدنامی برای انسان ندارد، در عوض گاه به اندازه ای روشن و افتخار آمیز است که آدمی سعی می کند بین خود و آن تاریخ به لطایف الحیلی ربط ایجاد کند. نمونه های این دو واقعیت را می توان در تاریخ به وفور مشاهده کرد. تاریخ مردم کوفه و عهد شکنی آنان در مقابل تاریخ کربلا و تاریخچه ایثار و شهادت دو نمونه تاریخی اسلامی است که در ذهن بشریت حک شده است.
حال در این مقال برآنیم تا یک نقطه عطف مهم تاریخی از کشورمان را که تاریخچه ای حوادث سیاه و سفید را از خود بر جای گذاشته مورد بررسی قرار دهیم و با نگاهی دوباره به آن، روح آزادی خفتة در آن را ارج نهیم.
● ملی شدن نفت (مخالفین، موافقین، چگونگی)
مجلس شانزدهم از ویژگی خاصی درتاریخ تحولات برخوردار است. دراین مجلس فراکسیون اقلیت به رهبری مصدق شکل گرفت و فرصت مناسبی یافت برای اینکه خواسته دیرین خود را از سیستم حاکم استعماری مطالبه کند.
آیت الله کاشانی در سال ۱۳۲۷ در اطلاعیه شدید الحنی خواستار لغو امتیاز شده بود که بدین سبب، در سن هفتاد سالگی پس از ضرب و شتم فراوان به قلعه فلک الافلاک خرم آباد و سپس به لبنان تبعید شده بود.
آیتالله کاشانی در مجلس شانزدهم به عنوان نماینده مردم تهران انتخاب و به همراه دکتر مصدق که رهبری جبهه ملی را به عهده داشت به پشتیبانی اجتماعات مردمی و مطبوعات به همراه گروه کثیری از آیات عظام و علمای برجسته ای نظیر خوانساری (از مراجع ثلاث قم)، بهاالدین محلاتی، عباسعلی شاهرودی، سیدحسن چهارسوقی، شیخ باقر رسولی، سیدمحمود روحانی قمی، شیخ محمدرضا کلباسی، حاج شیخ مهدی نجفی، فقیه سبزواری و گروه کثیری از روحانیون فعال و مبارز مانند حاج سیدحسین خادمی و حاج شیخ مرتضی مدرسی اردکانی، حاج سیدمصطفی سیدالعراقین و... از این حرکت حمایت می کردند. آیتاللهالعظمی بروجردی نیز از نهضت نفت «ضمنی ولی آشکارا» حمایت میکرد و به علمای تهران نامه نوشت که نباید با این حرکت مخالفت کنند.
طبیعتا حرکتی به این بزرگی؛ در مسیر به ثمر نشستن، مستلزم پرداخت هزینه های گزافی است. مقابله با فشارهای سیاسی و نظامی؛ توجیه جامعه بین الملل؛ اقناع،چانه زنی و نهایتا از میان برداشتن مخالفین این جریان و... از هزینه هایی است که در راه ملی شدن صنعت نفت پرداخته شد. رزمآرا، نخستوزیر ، با تاکید فراوان بر غیر عملی خواندن این کار و ترساندن مردم از عواقب این کار، با توجه به موقعیت ویژه اش به بزرگترین و مهمترین مانع داخلی خواست ملی مبدل گشت. وی پس از آنکه در کمیسیون نفت مجلس بر غیر عملی بودن این این کار تاکید داشت، پس از سه روزدر مسجد شاه، به ضرب گلولة خلیل طهماسبی عضو «فداییان اسلام» به قتل رسید.
این حرکت مورد تایید دیگر حامیان ملی شدن صنعت نفت نیز قرار گرفت. آیتالله کاشانی در مصاحبهای نظرش را چنین ابراز داشت: « این گلوله و ضربه عالیترین و مفیدترین ضربهای بود که به پیکر استعمار و دشمنان ملت ایران وارد آمد. قاتل رزمآرا باید آزاد شود; زیرا این اقدام او در راه خدمت به ملت ایران و برادران مسلمانش بوده است.»
جبهه ملی نیز بنا به خاطرات سیدمحمد واحدی و حاج مهدی عراقی که از اعضای برجسته فدائیان اسلام بودند، از فدائیان اسلام درخواست کردند که رزم آرا را از سر راه ملی شدن نفت بردارند. گروه فدائیان اسلام نیز لبیک به پیشنهاد جبهه ملی را مشروط به اجرای احکام اسلامی در صورت به قدرت رسیدن جبهه ملی اعلام کردند.
نواب صفوی در این مورد با آیتالله کاشانی نیز ملاقات و گفتگو کرد و آیتالله کاشانی هم قول داد که «بگذار مرحله اول رزمآرأ برود، بقیه کارها درست میشود.» پس از این حرکت، ترور علاء در دستور کار قرار گرفت که به انجام نرسید و به همین علت گروهی از نمایندگان مجلس شانزدهم مورد پیگیری قرار گرفتند که نام آیت الله کاشانی نیز در میان آنها بود. با دستگیری و اعدام نواب صفوی، خلیل طهماسبی و چند تن از فداییان اسلام این پرونده بسته شد و در مورد دیگران هم موضوع پیگیری نشد.
ترور رزم آرا اثر خود را فورا بر جای گذاشت. به گونه ای که فردای آن، روز ۱۷ اسفند ۱۳۲۹ کمیسیون نفت پیشنهاد ملی کردن صنعت نفت را تصویب و اعلام کرد و در روز ۲۴ اسفند ۱۳۲۹، در پی تظاهرات عظیم مردم در خیابانها، مجلس شورای ملی به اتفاق آرا، اصل ملی شدن صنعت نفت را تصویب کرد. مجلس سنا نیز در ۲۹ اسفند ـ به اتفاق آرا ـ اصل مذکور را تأیید نمود و باعث شد این روز نام خود را به عنوان روز ملی شدن صنعت نفت در تقویم تاریخ سیاسی ایران ثبت کند.
● مصدق پس از ملی شدن
در محافل سیاسی آن زمان شایع شده بود که سیدضیاء به نخستوزیری خواهد رسید؛ که ناگهان جمال امامی، از نمایندگان مخالف مصدق، و واسطة دربار پیشنهاد کرد مصدق نخستوزیر شود. «از ۹۰ نفر عده حاضر در جلسه خصوصی (مجلس شورا) ۷۹ نفر به دکتر مصدق رأی تمایل دادند.» مصدق خود در مورد پذیرش پیشنهاد نخستوزیری، در تقریرات زندانش، چنین مینویسد: ... کابینة (علاء) جنبة محلّل داشت و زمینه را برای نخستوزیری سیدضیاالدّین طباطبایی مهیّا میکرد تا بیاید و مسئلة ملی شدن نفت را به سبک خود منتفی سازد. به همین دلیل متولیان مجلس به این امید که من ـ نظیر دورة چهاردهم ـ نخستوزیری را نخواهم پذیرفت، در جلسة خصوصی، به زمامداری من ابراز تمایل کردند، در حالی که در همان موقع سید ضیاالدّین در دربار منتظر بود تا فرمان به نامش صادر شود. اما من که نهضت را در خطر میدیدم، رأی تمایل را بلافاصله با شرط تصویب قانون طرح اجرای ملی شدن صنعت نفت پذیرفتم.
در شهریور ماه، که شرکت نفت تکنسینهای خود را خارج و تأسیسات نفتی را تعطیل کرد، دولت انگلیس هم نیروی دریایی خود را در خلیج فارس تقویت و علیه ایران به شورای امنیت سازمان ملل شکایت کرد. شکایت انگلیس به شورای امنیت، فرصت مغتنمی بود تا از ایران در یک مجمع جهانی دفاع شود و تبلیغات انگلیسیها خنثی گردد. «مصدق، در مهر ماه، برای اقامة دعوا در شورای امنیت به نیویورک رفت، برای دستیابی به کمک مالی بانک جهانی به تلاش ناموفقی دست زد و با متهم کردن انگلیس به مداخله در سیاست داخلی ایران، همة کنسولگریهای این کشور را تعطیل کرد.
انتخابات مجلس هفدهم در راه بود و همة نیروهای سیاسی غنیمت میطلبیدند. به رغم همة محدودیتها و زمینهها و ریشههای تقلّب و اعمال نفوذ، انتخابات به نحوی برگزار شد که همة نیروها در مجلس نماینده داشتند.
نتیجه انتخابات دوره هفدهم برخلاف انتظار دکتر مصدق بود. همه مخالفان دولت در مجلس شانزدهم که با دربار بستگی داشتند، از شهرستانها انتخاب شده بودند. » ایشان طی پیامی رادیویی گفت: «مداخلات بعضی از مأمورین دولتی و ثروتمندان متنفذ محلی در شهرستانها و آزادی بیسابقه انتخابات موجب گردید بعضی از انجمنهای نظارت سوءاستفاده کنند.» معالوصف «وی در عین حال اظهار اطمینان کرد که هشتاد درصد نمایندگانی که به مجلس میروند، نماینده حقیقی ملت خواهند بود.»
مصدق از مجلس تقاضای شش ماه اختیارات تام کرد و از شاه خواست که «وزارت جنگ» را ـ با همة اختیارات ـ به وی بسپارد; شاه نپذیرفت و مصدق «روز ۲۵ تیر بدون اطلاع دوستان، همکاران، مشاوران یا وزیران کابینه استعفا کرد...» و حتی «برای مردم یک پیام رادیویی نفرستاد.»
در ۲۶ تیر ۱۳۳۱ مجلس در غیاب نمایندگان عضو «جبهة ملی»، به نخستوزیری احمد قوام (قوامالسلطنه) رأی تمایل داد و شاه نیز فرمان نخستوزیری او را صادر کرد. قوام پس از دریافت فرمان، اعلامیة شدیداللّحن و تندی صادر کرد و تعبیراتی را به کار برد که عصبانیت مردمی را به اوج خود رساند. او در بیانیه خود آورده بود که : «وای بر حال کسانی که در اقدامات مصلحانة من اخلال نمایند و در راهی که در پیش دارم مانع بتراشند یا نظم عمومی را بر هم زنند. این گونه آشوبگران با شدیدترین عکسالعمل از طرف من روبهرو خواهند شد» و یا «به عموم اخطار میکنم که دورة عصیان سپری شده است و روز اطاعت از اوامر و نواهی حکومت رسیده است»
روز ۲۶ تیر، اعلامیه شدیداللحن و قاطع آیتالله کاشانی خطاب به ملت در مخالفت با قوام و حمایت از دولت دکتر مصدق انتشار یافت. در این اعلامیه که صلابت انقلابی و عزم ملّی در آن بارز بود، چنین آمده بود: احمد قوام باید بداند: در سرزمینی که مردم رنجدیدة آن، پس از سالها رنج و تعب، شانه از زیر دیکتاتوری بیرون کشیدهاند نباید رسماً اختناق افکار و عقاید را اعلام و مردم را به اعدام دستجمعی تهدید نماید. من صراحتاً میگویم: بر عموم برادران مسلمان لازم است که در این جهاد اکبر کمر همت بربندند و برای آخرین مرتبه، به صاحبان سیاست استعمار ثابت کنند که تلاش آنها در به دست آوردن قدرت و سیطرة گذشته محال است.
روز ۲۸ تیر قوام «برای اعاده امنیت» از شاه تقاضای اختیارات فوقالعاده کرد، ولی در واقع اشرف و علیرضا ـ خواهر و برادر شاه ـ «عملاً زمام قدرت نظامی و انتظامی کشور را در اختیار گرفته بودند و با فرامینی که صادر میکردند، سرکوبی مردم را از نیروهای انتظامی خواستار بودند».از اولین ساعات بامداد ۳۰ تیر ۱۳۳۱ تهران در محاصرة نیروهای نظامی و انتظامی و تانکها و زرهپوشها قرار گرفت ولی مردم بیمحابا به حرکت درآمدند. اصناف و بازاریان، کارگاهها، مغازهها و حجرههای خود را از روز پیش بستند و از صبح ۳۰ تیر به همراه دیگر مردم، از بازار به سوی مجلس به راه افتادند. کارمندان دولت، کارکنان راهآهن و رانندگان وسایل نقلیة عمومی دست از کار کشیده به تظاهرکنندگان پیوستند. دانشجویان دانشگاه تهران و دانشآموزان کلیة مدارس نیز به صف مردم درآمدند و مقاومت هر زمان بیشتر اوج میگرفت. همة نیروها به قیام پیوسته بودند
نبرد نیروهای شاه با مردم، در نیمه راه مجلس، قریب پنج ساعت به طول انجامید. «پس از پنج ساعت تیراندازی، فرماندهان نظامی که از میزان وفاداری نیروهایشان نگران بودند دستور دادند تا افراد به پادگانها باز گردند و شهر را در اختیار تظاهرکنندگان قرار دهند.
قوام استعفا کرد و گریخت. شاه هم، زیر فشار قیام مردم، مجدداً فرمان نخستوزیری دکتر مصدق را صادر کرد. طرفداران قوام خانهنشین شدند و مردم پیروزی قیام ۳۰ تیر را جشن گرفتند. در شب ۳۱ تیر ماه خبر اعلام رأی دیوان داوری لاهه مبنی بر عدم صلاحیت آن دادگاه در رسیدگی به شکایت دولت بریتانیا راجع به مسئلة نفت به تهران رسید و این رأی، که حقّانیت مردم ایران را در مبارزه با استعمار به ثبوت میرساند، پیروزی مردم را تکمیل و محبوبیت مصدق را به اوج خود رساند و سبب شد دوباره حکم نخست وزیری ایشان توسط شاه صادر شود.
به مرور زمان مصدق کم کم تاخت و تاز خود را به حکومت و ارتش و مجلس سنا وملی بیشتر و بیشتر کرد و کار تا جایی پیش رفت که پس از تصویب اختیارات شش ماهه، مجلس هفدهم را منحل کرد. مصدق در مرداد ۱۳۳۲، برای مشروع ساختن این انحلال ـ با پشتیبانی حزب توده ـ خواستار برگزاری همهپرسی ملی شد. زیرا به نظر او در چنین مواردی تنها مردم حق قضاوت داشتند... چون قوانین برای مردم است و نه بر عکس، آنها میتوانند در مورد قانون اظهارنظر کنند و در صورت تمایل آن را تغییر دهند...... اشرافی آزادیخواهی که در گذشته روی سخنش اغلب با طبقه متوسط بود، اکنون به طبقات پائین متوسل میشد. اصلاحطلب میانه رویی که سلب حق رأی از بیسوادان را توصیه کرده بود و این چیزی نبود جز یکی از مقدمات فاصله گرفتن مصدق فعلی از مصدق سابق.
● جمع بندی:
در این مقال سعی شد ملی شدن صنعت نفت، با نگاهی دوباره به صفحات تاریخی مورد بررسی قرار گیرد. بیان شد که خواست ملی و دیرینه ملت ایران در میان اقشار مختلف باعث همدلی و همزبانی آنان شد و علی رغم مخالفت های شدید درونی و بیرونی خود را به کرسی پیروزی نشاند. در این میان سعی شد نقش رهبران این نهضت با استنادات تاریخی مورد بررسی قرار گیرد.
اما اینکه این نهضت و دولت برآمدة از آن بعدا چگونه در اثر کودتا ساقط شد بحث دیگری است که مقالة دیگر را می طلبد.
سید ابوالحسن توفیقیان
کارشناس ارشد علوم سیاسی
۱. ر.ک: مکی، حسین، استیضاح حسین مکی، بقایی، حائریزاده از دولت ساعد، تهران، امیرکبیر، چ ۳، ۱۳۵۷ش، ص ۸.
۲. دهنوی، م، مجموعهای از مکتوبات، سخنرانیها و پیامهای آیتالله کاشانی، تهران، چاپخش، ج، ۱۳۶۱ش، ص ۵۷.
۳. حسینیان، روحالله، بیست سال تکاپوی اسلام شیعی در ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱ش، صص ۱۰۴ـ۱۰۰، به نقل از مطبوعات سال ۱۳۲۹ و روحانیت و اسرار فاش نشده از نهضت ملی شدن صنعت نفت; ترکمان، محمد، نقدی بر مصدق و نبرد قدرت، تهران، رسا، ۱۳۷۱ش، صص ۲۸ و ۳۲ و ۶۵ـ۴۵.
۱ . ترکمان، محمد، نقدی بر مصدق و نبرد قدرت، ، تهران، رسا، ۱۳۷۱ش، ص ۲۸.
۲. ایرانی، ناصر، بحران دمکراسی در ایران، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۱ش، صص ۸۳ـ۸۲.
۳. همو، ایران کوه آتشفشان، ترجمه سیدمحمد اصفیای، تهران، بینا، ۱۳۵۸ش، ضمائم، ص ۱۸۴.
۴. خوشنیت، سیدحسین، سیدمجتبی نواب صفوی، اندیشهها و مبارزات و شهادت او، تهران، منشور برادری، ۱۳۶۰ش، ص ۵۱.
۵. ر.ک: همان، صص ۷۵ـ۷۲.
۶. ر.ک: همان. صص ۷۷ـ۷۵.
۷. ر.ک: سفری، محمدعلی، قلم و سیاست، ج ۱، تهران، نامک، ۱۳۷۱ش، ص ۴۲۲.
۱ . نجاتی، غلامرضا، جنبش ملی شدن صنعت نفت و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، تهران، شرکت انتشار، ۱۳۶۶ش، ص ۱۲۶.
۲ . ر.ک: سفری، محمد علی، پیشین، ص ۴۴۵.
۳ . تقریرات مصدق در زندان، تهران، سازمان کتاب، ۱۳۵۹ش، ص ۱۲۱
۴ . آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، ترجمه گلمحمدی ـ فتاحی، تهران، نی، ۱۳۷۷ش، ص ۳۳۰.
۵. نجاتی، غلامرضا، پیشین، ص ۲۱۹.
۱۶. همان؛ همان جا. به نقل از روزنامه کیهان، مورخ ۱ فروردین ۱۳۳۱۱۷. همان.
۱۸ . کاتوزیان، همایون، مصدق و نبرد قدرت، ترجمه احمد تدین، تهران، رسا، ۱۳۷۱ش، ص ۲۳۳.
۱۹ . همان.
۲۰ . نجاتی، غلامرضا، پیشین؛ ص ۲۲۳.
۲۱ . همان.
۲۲ . آبراهامیان، یرواند، پیشین، ص ۳۳۵.
۲۳ر.ک: سفری، محمدعلی، پیشین، ص ۴۴۲_ ۴۴۶.
۲۴. آبراهامیان. یرواند، پیشین، ص ۳۳۷۷ـ۳۳۶.
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
pameranian.com
پیچ و مهره پارس سهند
خرید میز و صندلی اداری
خرید بلیط هواپیما
گیت کنترل تردد
اسرائیل ایران اصفهان حمله ایران به اسرائیل گشت ارشاد ایران و اسرائیل ارتش جمهوری اسلامی ایران دولت دولت سیزدهم جنگ ایران و اسرائیل جنگ سید ابراهیم رئیسی
سیل زلزله دبی قوه قضاییه قتل هواشناسی تهران سیلاب شهرداری تهران پلیس سازمان هواشناسی فضای مجازی
بانک مرکزی فرودگاه فرودگاه مهرآباد قیمت خودرو قیمت دلار خودرو بازار خودرو قیمت طلا ایران خودرو بورس قیمت سکه دلار
تلویزیون احسان علیخانی تبلیغات سینمای ایران دفاع مقدس کتاب سریال تئاتر موسیقی
دانشگاه تهران دانشگاه آزاد اسلامی
فلسطین رژیم صهیونیستی سازمان ملل عملیات وعده صادق آمریکا جنگ غزه روسیه وعده صادق چین اسراییل ترکیه حماس
پرسپولیس فوتبال صنعت نفت آبادان استقلال لیگ قهرمانان اروپا رئال مادرید بارسلونا بازی لیگ برتر کشتی فرنگی سپاهان تراکتور
هوش مصنوعی سامسونگ تلگرام فناوری اپل آیفون وزیر ارتباطات ایلان ماسک
سلامت هموفیلی دیابت چاقی درمان و آموزش پزشکی سلامت روان کاهش وزن