نفس در قرآن

نفس یکی از واژه هایی است که در قرآن به صورتهای گوناگون و به معانی مختلفی ذکر گردیده که این تنوع در معانی و کثرت بیان, خود دال بر اهمیت آن است ما می خواهیم بررسی مجمل و مختصری درباره نفس داشته باشیم و تفصیل و تفسیر آن را به اراده و عزم خواننده واگذار میکنیم

بسم الله و الصلاة و السلام علی رسول الله و آله و صحبه و من والاه اما بعد:

نفس یکی از واژه‌هایی است که در قرآن به صورتهای گوناگون و به معانی مختلفی ذکر گردیده که این تنوع در معانی و کثرت بیان، خود دال بر اهمیت آن است. ما می‌خواهیم بررسی مجمل و مختصری درباره‌ نفس داشته باشیم. و تفصیل و تفسیر آن را به اراده و عزم خواننده واگذار میکنیم. نفس درکتابهای لغت به معانی مختلفی ذکر شده که از جمله می‌توان نفس به معنی روح و به معنی نیروی تشخیص و درک و به معنی خون و همچنین ذات انسان و فرَج و گشایش و غیره اشاره کرد. اما در تعریف نفس، بدون مد نظر داشتن تعاریف فلاسفه پیرامون آن، اختلافات زیادی میان علماء مسلمانهاست، و ما به قسمتی از تعریف ابن ابی العز حنفی بسنده می‌کنیم. و آن اینکه نفس: بر اساس دلالت کتاب و سنت و اجماع صحابه و ادله عقلی، جسمی است که ماهیتش مخالف این جسم محسوس است، و نورانی و والا و سبک وزنده ی متحرکی است که در جوهر اعضاء نفوذ می‌کند، همانند جریان آب درگُل و جریان روغن در زیتون....

اما در قرآن کلمه نفس به حالات مختلفی ذکر شده و تعداد آن به بیش از۲۸۰ بار می‌رسد. بدینصورت که کلمه ، أَنْفُسَهُمْ، أَنْفُسِهِمْ، أَنْفُسُهُمْ،۹۱ بار در قرآن ذکر شده است. و نَفْسٌ، نَفْسٍ، نَفْسِ،۵۹ بار، و أَنْفُسَکُمْ، أَنْفُسُکُمُ، أَنْفُسِکُمْ، ۴۹بار، و نَفْسَهُ، نَفْسِهِ‌، نَفْسُهُ،۳۳ بار، و نَفْسًا،۱۴ بار، و نَفْسِی،۱۳ بار، و الْأَنْفُسُ۶ بار، و نَفْسِکَ، نَفْسَکَ، نَفْسُکَ،۵ بار، و أَنْفُسِهِنَّ،۴ بار و نَفْسِهَا، نَفْسَهَا،۳ بار، و أَنْفُسِنَا، أَنْفُسَنَا،۳ بار، و النُّفُوسُ،۱ بار و نُفُوسِکُمْ،۱ بار آمده است. و همچنین به معانی و صفت مختلفی آمده و ما به چند تا از آن بسنده می‌کنیم، از جمله:

۱) نفس به معنی ذات پروردگار یا تَعْلَمُ مَا فِی که می‌فرمایدصفات او آمده است. به معنی ذات مبارکش مانند فرموده نَفْسِی وَلَا أَعْلَمُ مَا فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ ثُمَّ جِئْتَ عَلَی قَدَرٍ یَاالمائدة(۱۱۶). و قوله تعالی کَتَبَ عَلَی نَفْسِهِ طه(۴۱) و قوله وَاصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی۶۱۴۷۷;مُوسَی کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ،الانعام(۱۲) و قوله الرَّحْمَةَ وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَی اللَّهِ. و به معنی صفاتش مانند الانعام وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ(آل عمران۲۸) و قولهالْمَصِیرُ (آل عمران۳۰) که در اینجاَ، نفْسَهُ، صفت اوست، به معنیرَءُوفٌ بِالْعِبَادِ انتقام و خشم گرفتن و عقابش می‌باشد.

۲) نفس به معنی روح به کار گرفته شده، بشرطی که یَا أَیَّتُهَا با صفت مطمئنه همراه باشد (والله اعلم)، مانند قول پرودگار ۶۱۴۷۷;ارْجِعِی إِلَی رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً ۶۱۴۷۷;النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ (الفجر۳۰)وَادْخُلِی جَنَّتِی یعنی در جسد بندگان من فَادْخُلِی فِی عِبَادِی وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَمَا أُوتِیتُمْ (الاسراء ۸۵).

۳) و دیگر اینکه نفس مخلوق است"مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا اللَّهُ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ وَهُوَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ وَکِیلٌ با توجه به این آیه (الزمر۶۲) و آیات دیگری از این قبیل".

۴) نفس به معنی خون، مانند قول وَهُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّپرودگار (الانعام۹۸). که وَمُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الْآَیَاتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ خون قرارگاه و وداع گاهی است، برای صدها مواد شیمیایی که در اعضای مختلف انسان وجود دارد.

۵) اینکه نفس به معنی خود انسان به کار رفته است مانند قول پروردگار که ‌(البقرة۴۸) ووَاتَّقُوا یَوْمًا لَا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئًافرماید أَنَّهُ مَنْ (البقرة۲۳۳) و قولهلَا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَاقوله قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّمَا قَتَلَ (المائدة۳۲).

۶) نفس به معنی فرد مشخصی در قرآن به کار رفته استالنَّاسَ جَمِیعًا فَلَعَلَّکَ بَاخِعٌ نَفْسَکَ عَلَی آَثَارِهِمْ إِنْ لَمْمانند قول پروردگار (الکهف۶). که در اینجا مراد از نفسک خودیُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِیثِ أَسَفًا کُلُّ الطَّعَامِ کَانَ حِلًّا لِبَنِی است. همچنانکه در این آیه رسول الله (آل عمران۹۳) مراد از إِسْرَائِیلَ إِلَّا مَا حَرَّمَ إِسْرَائِیلُ عَلَی نَفْسِهِ است.

۷) از معانی نفس دیگر می‌توان به درون انسان اشاره کرد. نفسه حضرت یعقوب رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَا فِی نُفُوسِکُمْ إِنْ تَکُونُوا چنانکه خداوند می‌فرماید: إِنَّ(الاسراء۲۵) و قوله صَالِحِینَ فَإِنَّهُ کَانَ لِلْأَوَّابِینَ غَفُورًا اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا مَا وَلَقَدْخَلَقْنَا الْإِنْسَانَ وَنَعْلَمُ مَا(الرعد۱۱) و قوله بِأَنْفُسِهِمْ (ق۱۶).

۸) یکی دیگر از معانی نفس در قرآن از نفس اصل وتُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا می‌فرماید:ریشه انسان منظور است چنانکه الله وَهُوَ (النساء۱) و قولهرَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ (الانعام۹۸). و دیگر از این قبیل آیات.الَّذِی أَنْشَأَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ

۹) از ذکر نفس در قرآن ابعاد خاصی از درون انسان مورد نظر است مانند قول پرودگار که إنَّ(القیامة۲) و قولهوَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ می‌فرماید یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ (یوسف۵۳) و قولهالنَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَی (الفجر۲۷) و قولهالْمُطْمَئِنَّةُ (النازعات۴۰) . که در آیه اول بعد سرزنشگر درون انسان بهالنَّفْسَ عَنِ الْهَوَی نفس لوامه یاد شده و در آیه۵۳ سوره یوسف یکی دیگراز ابعاد خاص درون آدمی به نام نفس اماره که زیاد به بدی و پلیدی امر میکند ذکر شده است. و دیگر از ابعاد خاص درون انسان نفس مطمئنه یا نفس آرامش یافته است که در آیه ۲۷ الفجر ذکرگردیده. و آخری از ابعاد خاص انسان عزم و اراده قوی او و ایمان راستین و راسخ است که مانع و سد راه عملکرد نفس اماره بالسوء میشود. این از مضمون آیه۴۰ النازعات فهمیده می‌شود.

۱۰) یکی دیگر از صفات نفس اینکه نفس موصوف به صفت عمل و کسب و تکلیف است که تعداد زیادی از یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضراًآیات دال بر این موضوعند به عنوان مثال:

الف) فکیف إذا ضمعناهم(آل عمران۳۰)

ب) و ما عملت من سوء تود لو أن بینها و بینه أمداً لا یکلف(آل عمران۲۵)

ج) لیوم لاریب فیه و وضعت کل نفس ما کسبت و هم لا یظلمون (بقره۲۳۳).

۱۱) اینکهالله النفس إلا وسعها و لقدنفس وسوسه می‌شود چه بخیر و چه بشر (ق ۱۶).خلقنا الإنسان و نعلم ما توسوس به نفسه و نحن أقرب إلیه من حبل الورید و لو أن کل نفس ظلمت ما فی

۱۲) نفس موصوف به صفت ظلم است چه بر خود و چه بر دیگران الأرض لافتدت به و أسروا الندامة لما رأو العذاب و قضی بینهم بالقسط و هم (یونس۵۴). ۱۳-اینکه نفس می‌میرد یعنی از بدن خارج می‌شود ولی معدوم نمیلایظلمون (آل عمران۱۸۵) و قابلیت خوشی و عذاب بعد از مرگ را دارد،کل نفس ذائقة الموت شود که بر حسب القبر روضة من ریاض الجنة أو حفرة من حفر النیران چنانچه در حدیث آمده که عمل شخص است.

نویسنده: عبدالرحمن شریف‌پور

سال چهارم دانشکده دعوت و اصول دین بندرعباس

-نگاه: لسان العرب ج۶ص۲۳۱/ العین :ج۳ص۱۸۲۲-۱۸۲۳/معجم مقایس اللغَة ج۵ص۴۶۰-۴۶۱

-شرح عقیدَة الطحاویَ فی العقیدَة السلفیة ج۲ص۴۵۷، مولف: صدر الدین علی بن علی بن محمد بن أبی العز الحنفی تحقیق أحمد محمد شاکر

- موسوعة الشاملة

- اینترنت: سایتwww.islamonline.net

بحث، النفس فی القرآن -من علم النفس القرآنی:ص ۳۶-۳۷-۳۸ اثردکتور عدنان شریف

- کتاب روانشناسی از دیدگاه غزالی و دانشمندان اسلامی ص۹۰ الی ۹۳ نگارش دکتر سید محمد باقر حجتی، ناشر دفتر نشر فرهنگ اسلامی