جنگ از دیدگاه پایداری

نگاهی به كتاب جنگ از سه دیدگاه, نوشته محمد حنیف

▪ نقد و بررسی ۲۰ رمان و داستان بلند جنگ

▪ نویسنده: محمد حنیف

▪ چاپ اول: ۱۳۸۶

▪ شمارگان: ۳هزار نسخه

كتاب جنگ از سه دیدگاه، مجموعه ای است به هم برآمده از یادداشت های نقادانه مختلفی كه محمد حنیف، در طول سال ها در خصوص ۲۰ رمان و داستان بلند جنگ به رشته تحریر درآورده است.

آنچنان كه خود نویسنده در مقدمه اشاره كرده، برخی از این متن ها بازنوشته سخنان وی در كانون ها و مراكز ادبی كشور (از جمله كانون ادبیات امروز ایران- سال ۱۳۸۴ و واحد ادبیات حوزه هنری- سال ۱۳۸۰)، تعدادی از آنها بخشی از پژوهش پیش تر منتشر ناشده او با عنوان «قابلیت های نمایشی رمان نویسی امروز ایران»، و سایر نقد ها نیز متن كامل شده مقاله ای است كه در نخستین سمینار بررسی رمان جنگ در ایران و جهان (كرمانشاه- ۱۳۷۲) ارائه شده است.

كتاب حاضر، از دو فصل كلی تشكیل می شود: فصل نخست به «نقد و بررسی ۲۰ رمان و داستان بلند جنگ»- البته نمونه های ایرانیِ این دسته آثار- و فصل دوم به «عناصر داستان های جنگ و نگرش از سه دیدگاه» اختصاص یافته است.

همچنین، گذشته از دو مقدمه بسیار كوتاه كتاب، نویسنده پیش از آن كه به فصول اصلی بپردازد، در بخش آغازین اثر- كه عنوان « ادبیات داستانی جنگ- كلیات» را برای آن برگزیده است- به تعریف و پیشینه داستان نویسی جنگ و طرح موضوعات ارزشمندی همچون «داستان نویسان و نگرش به جنگ» و «زمان و مكان در رمان ها و داستان های بلند جنگ» نیز پرداخته است.

یكی از دلمشغولی های اصلی محمد حنیف در كتاب جنگ از سه دیدگاه- كه تبعاً سبك و شیوه نقادیِ او را نیز از منتقدان صورت گرا متمایز می سازد- توجه فراوان وی به داوری آثار بررسی شده و نویسندگان این آثار در باب موضوع جنگ و خاصه واقعیت بزرگی به نام جنگ ایران و عراق است، چندان كه در فصل نخست كتاب، نویسنده پیش از آغاز نقد و بررسی رمان ها و داستان ها، آنها را به سه دسته «داستان های مثبت نگر»، «داستان های منفی نگر» (یعنی آثاری كه به ترتیب موافق و مخالف جنگ و به طور مشخص جنگ ایران و عراق بوده اند) و «داستان هایی با نگاه سوم» (در واقع دیدگاهی متفاوت و نامرسوم) تقسیم كرده است.

به علاوه، نویسنده در بخش «پیشینه ادبیات داستانی جنگ»، به تفاوت های ادبیات داستانی جنگ و داستان نویسی دفاع مقدس یا پایداری نیز اشارات كوتاهی كرده است. از جمله، در بخشی از كتاب می نویسد:

«جنگ همواره با بشر بوده و همین است اگر منابع تاریخی كشور ها اغلب شرح جنگ هاست و بسیاری از آثار ادبی و هنری نیز مدیون این پدیده زشت اند، اما شك نیست كه این زشتی هر گاه رنگ دفاع گرفته است و به بهانه بیرون راندن متجاوزی از خاك مردمی رخ داده، به عمل مقدس تبدیل شده و زیبایش دانسته اند و شركت در آن را شجاعت نام نهاده اند...» ص ۱۴

اما چنین به نظر می رسد كه این اشاره كوتاه، هرگز نتوانسته است جنبه ای تشریحی و استدلالی به خود بگیرد و دست كم با ذكر مصادیقی از این دست آثار همراه شود. برای مثال، در مواردی، نویسنده با اشاراتی كوتاه، ذهن خواننده را مهیا ساخته است تا به توضیح و تبیین تفاوت های موجود میان دو نوع ادبیات داستانی یاد شده نزدیك شود، لیك به رغم این آمادگی، در می یابیم كه در ادامه بحث، به شكل تشریحی به این مهم نمی پردازد. از جمله در بخشی از كتاب می خوانیم:

«ادبیات داستانی جنگ، ادبیاتی است كه جنگ را با تمام تلخی ها و شیرینی هایش به مخاطب نشان بدهد. این گونه ادبیات می تواند در باره شجاعت و پایمردی ملتی باشد و یا درباره فرومایگی و پستی ملتی دیگر. مهم نیست كه نویسنده از دیدگاه آن كه می كشد و یا آن كه كشته می شود سخن بگوید. مهم این است كه روند ادامه زندگی در برهه شلیك گلوله بررسی شود. . . » ص ۱۲

یكی از مسائلی كه به نظر می رسد نویسنده نتوانسته است توضیح چندانی درباره آن به خوانندگان كتاب ارائه دهد، دلایل و منطق وی در گزینش آثار بررسی شده است. در واقع، نویسنده، پیش از هر كاری، نخست باید دلایل كارشناسانه خود را برای انتخاب این ۲۰ اثر و نقد و بررسی آنها با خوانندگان در میان می گذاشت. آیا گزینش این رمان ها و داستان های بلند از میان انبوه آثار ارزشمند دیگری كه داستان نویسان عرصه دفاع مقدس در میهن ما به رشته تحریر درآورده اند، اساساً به شكل اتفاقی صورت گرفته یا این كه نتیجه سنجش های كارشناسانه نویسنده محترم بوده است؟ این در حالی است كه نویسنده مشخص نكرده است كه به چه دلیل یا دلایلی این ۲۰ رمان و داستان بلند را برای نقد و بررسی در كتاب حاضر برگزیده و از نقد و بررسی آثار دیگر و گاه حتی برجسته تری كه در این عرصه آفریده شده اند، چشم پوشیده است.

در پایان، می توان گفت كه محدود نشدن نویسنده به ادبیات داستانی جنگ ایران و توجه خاص وی به نمونه های برجسته ای از ادبیات جنگ جهان، كتاب جنگ از سه دیدگاه را نه فقط از جهت آگاهی رساندن به مخاطبان در خصوص آثار نقد شده داخلی، بل كه به واسطه معرفی پدیده مهمی به نام ادبیات داستانی جنگ و البته ادبیات داستانی پایداری به اثری بسیار مفید و درخور تأمل بدل ساخته است.