آسیب شناسی صنایع دریایی کشور

برای همه چیز میان بر هست جز تجربه

صنایع دریائی به‌عنوان صنایع مادر بخشی از صنایع هستند که به ساخت، تولید، تعمیر و تغییر سازه‌های گوناگون، تهیه همه ابزار و تدارک نیازمندی‌های مرتبط با انواع کشتی، شناور، سکوهای فراساحل، ناوبری، دریانوردی، دریاداری، بندرداری، خدمات بندری و صید و صیادی می‌پردازند. سازمان‌های مرتبط با صنایع دریایی و دریانوردی ایران را در کنار وزارتخانه های راه و ترابری، بازرگانی، صنایع و معادن، جهاد کشاورزی، علوم و فن آوری، آموزش و پرورش می‌توان به این دسته‌ها تقسیم نمود:

مراکز آموزش دریائی شامل هنرستانهای دریائی، دانشکده های کشوری و لشکری دریانوردی، مراکز آموزش شرکتهای کشتیرانی، انجمنهای دریایی شامل انجمن مالکان کشتی، انجمن دریانوردان، شرکتهای مشاوره و مهندسی دریائی، پژوهشگاه‌های دریائی، شرکت‌های صید آبزیان، موسسات رده بندی کشتی و بازرسی دریائی، بنادر و مناطق آزاد و ویژه اقتصادی بندری، سازمان‌ها، نهادها و ارگان‌های ناظر بر فعالیت‌های کشتی و کشتیرانی، شرکت‌های حمل و نقل و بار فرابر و خدمات بازرگانی، شرکتهای نماینده خطوط کشتیرانی، شرکتها و کارگاههای تامین کننده نیازهای سفری و ادواری انواع شناورها و کشتی‌های تجاری کناره پیما و اقیانوس پیما، شرکتهای نفت فرا ساحل، مراکز صنعتی ساخت، تعمیر و نگهداری انواع کشتی‌ها و شناورها.

صنایع دریائی دولتی کشور شامل چند بخش می شوند که از جمله مهم ترین آنها صنایع ساخت و تعمیر کشتی و صنایع فراساحل سازننده سکوهای حفاری و بهره برداری از چاهها و منابع سطحی و زیر سطحی است. در حال حاضر صنایع دریایی ایران شامل شرکتهای صدرا، ایزوایکو، تاسیسات دریایی ایران، اروندان، صدرا امید چابهار، صف و شرکت عظیم گسترش هرمز که شرکت های مذکور توسط سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران مدیریت شده و به مرور سهام برخی از آنها واگذار گردیده است.

صدرا قدیمی‌ترین شرکت کشتی ‌سازی ایران است که در سال ۱۳۴۷ در بوشهر توسط سهامداران آمریکائی و ایرانی بمنظور تعمیر شناورهائی تا ظرفیت هفت هزار تن تاسیس شد. اما گسترش واقعی پس از سال ۱۳۵۸ رخ داد. شرکت صنعتی دریایی ایران در سال ۱۳۶۴ با سرمایه اولیه ۱۰۰ میلیون ریال در تهران به ثبت رسید. شرکت صدرا شامل جزیره صنعتی صدرا، کارخانه سکو سازی و کشتی سازی دریای خزر، کارخانه کشتی سازی بوشهر، کارخانه سکو سازی فراساحل، سایت ارومیه، سایت عسلویه، سایت بندرعباس است. از مجموع سهامداران این شرکت قریب به ۳۰ درصد جزء هستند که رقم قابل ملاحظه‌ای را تشکیل می دهد و این بدین معناست که جابه‌جایی ۳۵ درصد سهام در واقع این شرکت را با تبعات مدیریتی روبرو می نماید و این باعث رقابتی شدن خریداران و بالا رفتن قیمت سهام شرکت می‌شود. صدرا یکی از شرکتهای اصل چهل و چهار قانون اساسی است که بیشترین فرازونشیب قیمت سهام را از بیست هزار تا ششصد ریال را طی کرده و همچنین چندی به دلیل عدم ارائه اطلاعات به بورس نماد شرکت بسته بود.

صدرا پس از حضور قرارگاه خاتم الانبیا به عنوان سهامدار عمده روند رو به رشدی را در پیش گرفت و از ارزش سهام آن تا قبل از بسته شدن نماد از ششصد ریال به هزار و ششصد و هشتاد ریال افزایش یافت. احتمال اینکه طی سال مالی ۱۳۸۸ – ۱۳۸۹صدرا تعدیل مثبت سود داشته باشد دور از ذهن است زیرا صدرا از سال های قبل پرژوه هایی را در دست انجام دارد که به اتمام نرسیده و نتیجه تاخیردر تحویل بموقع پروژه های قدیمی عدم شناسایی سود را به دنبال دارد. تاثیر مثبت حضور قرارگاه خاتم الانبیا باعث می شود صدرا در خوشبینانه ترین حالت طی سه تا پنج سال آتی در صورت دریافت ساخت و تولید تجهیزات پروژههای جدید نفتی به سود دهی برسد. اهم فعالیتهای شرکت صدرا شامل موارد زیر است :

▪ ساخت و تعمیر انواع کشتی

▪ ساخت سکو های حفاری دریایی (نیمه شناور و خودبالابر)

▪ ساخت انواع سکوهای ثابت دریایی نفت و گاز (فراورش، سرچاهی، زیست محیطی و ...)

▪ لوله گذاری در دریا

▪ احداث تاسیسات فرآورشی و پالایش نفت و گاز

▪ احداث خطوط لوله نفت و گاز در خشکی

▪ احداث تاسیسات پتروشیمی

▪ اجرای طرحهای زیربنایی عظیم (پل، بندر، اسکله و ...)

مجتمع کشتی سازی و صنایع فراساحل (ایزوایکو) با همکاری و مشاوره شرکت آلمانی بلوم اند فوس با سرمایه اولیه پانصد میلیون دلار در ۳۷ کیلومتری غرب بندر عباس تاسیس گردید. مطالعات اولیه و شرایط موجود قبل از انقلاب و عدم وجود مراکز ساخت و تعمیر شناور معتبر و شاخص در کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس و آمار چشمگیر تردد کشتیها در منطقه چشم انداز مناسبی برای مجتمع تازه تاسیس را ترسیم نمود. احداث لنگرگاه داخلی وسیع در داخل مجتمع و وسعت مساحت مجتمع گواهی بر نگاه طراحان به آینده ای پر مشغله در این کشتی سازی بوده است.

صنایع دریائی در بخش نظامی مربوط به سازمان صنایع دریائی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح است که در کنار مرکز طراحی و پژوهشهای دریایی شامل مراکز زیر می شود:

▪ صنایع دریایی شهید جولایی در سال ١٣٦٥ در شهر تهران تاسیس گردیده است. این کارخانه کشتی سازی بعنوان اولین و بهترین کارخانه ساخت کشتی های از جنس بدنه آلومینیوم و کامپوزیت در ایران و در بین کشورهای منطقه در حال انجام فعالیت می باشد که تا کنون توانسته است سهم قابل توجهی از نیازهای دریایی کشور را تامین نماید. این کارخانه در حال حاضر تولیدات خود را در دو بخش شناورهای تندرو نظامی و شناورهای غیر نظامی به مشتریان عرضه می نماید.

▪ صنایع دریایی شهید درویشی در سال ١٣٦٨ در شهر بندر عباس واقع در جنوب ایران تاسیس گردیده است. این کارخانه کشتی سازی بعنوان یکی از کارخانه های کشتی سازی مدرن و پیشرو در حوزه خلیج فارس و دریای عمان در حال انجام فعالیت می باشد که تا کنون توانسته است سهم قابل توجه از نیازهای دریایی کشور را تامین نماید. این کارخانه در حال حاضر تولیدات خود را در دو بخش شناورهای نظامی و شناورهای غیر نظامی به مشتریان عرضه می نماید.

▪ صنایع دریایی شهید تمجیدی در سال ١٣٧٥ در شهر بندر انزلی واقع در شمال ایران تاسیس گردیده است. این کارخانه کشتی سازی بعنوان یکی از کارخانه های کشتی سازی مدرن و پیشرو در حوزه دریای خزر در حال انجام فعالیت می باشد که تا کنون توانسته است سهم قابل توجه از نیازهای دریایی شمال ایران را تامین نماید. این کارخانه در حال حاضر تولیدات خود را در دو بخش شناورهای نظامی و شناورهای غیر نظامی به مشتریان عرضه می نماید.

▪ صنایع دریایی شهید موسوی در سال ١٣٨٣ در شهر بندر خرمشهر واقع در جنوب ایران با هدف ساخت کشتی‌های سنگِن ٢٢٠٠٠ تنی ، ساخت سازه های Offshore & Onshore تاسیس شده است. برابر طرح سرمایه‌گذاری پیش بینی شده این کارخانه بعنوان یکی از کارخانه های کشتی سازی و ساخت سازه های نفت، گاز و پتروشیمی مدرن و پیشرو در حوزه خلیج فارس و دریای عمان فعالیت نماید. قرار گرفتن در یکی از بهترین نقاط جغرافیایی کشور و دسترسی همزمان به دو آبراه کارون و اروند و عمق آب کاملاً مناسب از یک طرف و همچنین بهره گیری از آب شیرین رودخانه های کارون و اروند موجب ممتازی موقعیت این کارخانه گردیده است.

شرکت کشتی سازی اروندان یکی از قدیمی ترین و با سابقه ترین شرکت های کشتی سازی کشور است که در زمینه ساخت شناور از جنس آلومینیوم با بیش از ۳۰ سال سابقه فعالیت می نماید. این شرکت در سال ۱۳۵۲ با همکاری شرکت پترسون آمریکا با هدف ساخت و تعمیرات انواع شناورهای تندرو آلومینیومی و همنچنین تولید انواع کشتی ها و سازه های دریایی فولادی شکل گرفته است که تا قبل از آغاز جنگ تحمیلی تعداد ۵۰ فروند شناور گشتی تندرو ۵۰ فوتی ساخته و تحویل مالکین نموده است. با آغاز جنگ تحمیلی کارخانه شرکت توسط رژیم بعثی عراق اشغال و نتیجتأ، عمده تاسیسات و ماشین آلات آن منهدم می گردد.

بعد از پایان جنگ ، کارخانه مجددا بازسازی و راه اندازی می گردد و شرکت تولیدات خود را از سر می گیرد و تا سال ۱۳۷۹ اقدام به ساخت و تحویل نهایی تعداد ۱۰ فروند شناور ۵۰ فوتی تندرو و حدود ۲۰ فروند انواع قایق طناب بر ، راهنمابر ، مینی لندینگ کرافت آلومینیومی ، انواع بارج و شناور های تندرو(Pilot Boat) موسوم به قیام به سفارش سازمان بنادر و دریانوردی می کند. شرکت کشتی سازی اروندان در سال ۱۳۷۹ با توجه به سیاستهای سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران وبا توجه به توان بالقوه و بالفعل خود ، قرارداد ساخت دو فروند کشتی مسافربری آلومینیومی کاتاماران را که از تکنولوژی بسیار بالائی برخوردار می باشند را امضاء و کار ساخت آن را شروع نمود.که تا کنون بیش از ۱۵۰ فروند شناور در کلاسهای مختلف تولید و تحویل مالکین نموده است. پروژه های شرکت کشتی سازی اروندان در حال حاضر عبارتند از ۹ فروند لندینگ کرافت ۱۰۰۰ تنی و ۱۵۰۰ تنی، ۲ فروند دوبه موتوردار، ۱ فروند شناور تندرو آلومینیومی VIP ، ۳ فروند شناور آلومینیومی کروبوت و ۲ فروند کاتاماران. به غیر از دو فروند کاتاماران و چند فروند از لندینگ کرافت ها بقیه پروژه ها فعال هستند. این شرکت در زمینه تعمیرات شناورها و سازههای دریائی دارای حوضچه خشک جهت ارائه خدمات لازم به شناورهایی با طول ۶۰ ، عرض ۱۸، وارتفاع ۴ متر و ظرفیت بارگیری ۵۰۰ تن است. شرکت اروندان هم چنین دارای داک شناور با طول ۴۵، عرض ۲۳ و ارتفاع۶/۹ متر و ظرفیت هزار تن نیز هست. شرکت اروندان در جهت توسعه بندرگاه چند منظوره فریدونکنار در ساحل دریای خزر را در اختیار گرفته است. با واگذاری مجدد یارد شماره دو کشتی سازی اروندان به این شرکت ،امکان تعمیر شناورها در این مجتمع صنعتی فراهم شد . یارد مذکور که از آبان ماه سال ۱۳۸۷به شرکت صدرا واگذار شده بود مجدداً از اول مهرماه سال ۱۳۸۸در اختیار شرکت کشتی سازی اروندان قرار گرفت از این پس شرکت کشتی سازی اروندان قادر خواهد بود به تعمیر شناورهای فولادی و آلومینیومی در ظرفیتهای مختلف اقدام کند. شرکت کشتی سازی اروندان ، دارای دو شعبه در ساحل کارون و کرانه شرقی اروندرود است.

موسسه صنایع دریائی فجر وابسته به قرارگاه خاتم الانبیا با یارد ساحلی به مساحت هشت هزار متر مزبع در بندر بوشهر تحت نام کارخانجات شهید محاتی و از زیر مجموعه های صنایع دریائی فجر است و با امکانات و تجهیزاتی از قبیل سینکرولیفت با ظرفیت هزار تن این مجموعه توانائی انجام تعمیرات ائواری و سفری شناورهای سبک . نیمه سنگین را دارا است.

شرکتهای فوق و دهها کارگاه ساخت لنجهای چوبی سنتی که از سال ۱۳۸۳ به بعد از ساخت لنج های چوبی منع و فقط مجاز به تکمیل و تحویل سفارشات در دست را دارند در کنار کارگاههای کوچک تولید شناورهای فایبر گلاس در اکثر شهرهای ساحلی کشور و چند شرکت متعلق به بخش خصوصی ویا تحت پوشش ارگانها اقدام به ساخت و تعمیر انواع شناور می نماید که از آن جمله شرکت بولتن یات قشم، مد کندالو قشم، امواج براق و ....... بدنه تولید شناور را در کشور تشکیل می دهند که هریک بنا به نحوه مدیریت و چگونگی دریافت سفارشات کماکان در تلاطم اقتصادی بازار عرضه و تقاضای شناور یا بازیگری فعال و یا لنگان و یا صرفا تماشاچی هستند.

آنچه که گذشت ارائه تصویری از وضع موجود امکانات کشور در زمینه ساخت و تعمیر انواع کشتی و شناور بدون تحلیل و درج اظهار نظرات مختلف در این باره بود و از آنجا که نظرات در مورد کنش و واکنش صنعت ساخت و تعمیر کشتی در قبال افزایش تقاضا برای ساخت و تعمیر کشتی طی سالهای گذشته متفاوت به نظر می رسد لذا نسبت به بررسی و درج نظر تمام گروهها اقدام می شود.

ناشکیبائی صنایع کشتی سازی ایران از شرکتهای معظم کشتیرانی ایرانی در سفارش ساخت کشتی به کشورهای خارجی است و در مقابل شرکتهای کشتیرانی ایرانی اظهار می دارند سفارش ساخت کشتی به صنایع کشتی سازی داخلی از نظر زمان تحویل و قیمت تمام شده مقرون به صرفه نیست و شرکتهای کشتیرانی مهلت صبر برای مدت سه الی چهار سال را ندارند و بازار فعالیت خود را از دست می دهند. مشکلات مالی موجود در ایران، معضلات دریافت تسهیلات مالی از بانکهای داخلی، قوانین و مقررات جاری داخلی باعث می شود که شرکتهای کشتیرانی ایرانی نه تنها سفارش ساخت کشتی را با اکراه به صنایع کشتی سازی داخلی بدهند بلکه ترجیح می دهند که کشتی را در بنادر کشورهای خارجی ثبت کنند تا کارائی کشتی به حداکثر برسد. با توجه به اینکه حدود هشتاد درصد تجهیزات مورد نیاز برای ساخت کشتی های بزرگ از خارج وارد می شود.

بسیاری از کشتیرانی های داخلی مایلند سفارش ساخت کشتی را به کشورهایی از جمله چین و کره ارائه دهند. ساخت سکوهای فراساحلی که در استخراج و فرآوری نفت و گاز کاربرد دارند، نیازمند سرمایه گذاری های سنگین است؛ همچنین در بخش تعمیر کشتی، کشور با معضلاتی مواجه است. شرکت‌های ایرانی ساخت و تعمیر کشتی در قراردادهای محدود تعمیرات سفری و ادواری کشتی‌ها نتوانسته اند اعتماد شرکت‌های کشتیرانی را بخود جلب نمایند و لذا بسیاری از شرکت‌های کشتیرانی ایرانی تعمیرات سفری و ادواری کشتی‌های خود را در کشورهای محدوده جنوب شرق آسیا و کشورهای حاشیه خلیج فارس انجام می دهند. براساس بررسی آنکتاد (UNCTAD) از بعد اهمیت با توجه به مسافت زیاد خروج از مسیر اصلی کشتی‌ها و موقعیت، بنادر کشور در رابطه با مسیر کشتیرانی آسیا- اروپا که در حقیقت مسیر شرق به غرب است، جایگاهی ندارند. در فهرست صد بندر اصلی دنیا اشاره ای به نام بنادر ایران نشده و حتی بندر شهید رجائی که بندری شناخته شده در خلیج فارس است آرزوی تبدیل شدن به بندر هاب منطقه ای را دارد. عدم وجود سیاست ملموس و پویا برای حمایت از صنایع کشتی سازی، تغییر مکرر مدیریت ها، نامشخص بودن اندازه و تعداد شناورهای موردنیاز، نبود منابع کافی و قوانین مدون برای تامین تسهیلات مالی پروژه های ساخت کشتی، مشکل اخذ روادید ورود به کشور، معظلات تردد سریع نیروهای متخصص خارجی در سایت کارخانه های کشتی سازی، از عمده ترین نقاط ضعف صنایع دریایی کشور به شمار می آید.

دامنه صنایع ساخت و تولید کشتی برای دریافت سفارش ساخت و تعمیر کشتی، ظرفیت مناسبی دارد. پشتیبانی از عملیات فازهای مفتوح و در دست ساخت میدان گازی پارس جنوبی و تقاضا برای ساخت انواع کشتیهای اقیانوس پیما و کناره پیما نیز تقاضای فزاینده و پایداری فرا روی صنایع دریایی کشور گذارده است. برآورد نیازهای مختلف اصلی و لجستیکی فازهای میدان گازی پارس جنوبی نیازمند میلیون ها دلار سرمایه‌گذاری در زمینه تامین شناور و تجهیزات و سکوهای فراساحلی است و تقاضا برای ساخت انواع کشتی نوید بازاری به ارزش چندین میلیارد دلار طی پنج سال آینده را می دهد.

سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران با وجود محدودیت های مالی ایجاد شده برای آن سازمان توسط قانونگذار، حمایت های زیادی از توسعه صنایع دریایی به عمل آورده است از جمله تامین هزینه سنگین ساخت حوضچه خشک شرکت عظیم گسترش هرمز و شرکت اروندان می باشد. قانون توسعه و حمایت از صنایع دریایی در اوایل سال ۱۳۸۷ توسط مجلس محترم شورای اسلامی به تصویب رسید و از سوی دولت به دستگاه های اجرایی ذیربط ابلاغ و دبیرخانه شورای عالی صنایع دریایی کشور در اوایل مهر ۱۳۸۷ تشکیل شد. پیش نویس آیین نامه اجرایی قانون توسعه و حمایت از صنایع دریایی تدوین و پیش نویس اساسنامه صندوق توسعه صنایع دریایی تصویب و شورای عالی صنایع دریایی آغاز بکار نمود.

عملکرد شرکت‌های کشتی‌سازی کشور در حالی طی سال جاری این چنین رقم خورده است که از یک سو اغلب شرکت‌های ساخت شناور و کشتی در کشور با مشکلات مالی جدی روبه‌رو بوده اند. در چنین شرایطی نخستین کشتی اقیانوس‌پیمای ساخت ایران به نام ایران - اراک به دست متخصصان ایرانی ایزوایکو ساخته و پس از به آب‌اندازی وارد خط عملیات حمل و نقل دریایی شد. ساخت این کشتی نیز مدت‌ها به دلایل مالی و غیرمالی به تعویق افتاده بود. کشتی ایران-اراک نخستین کشتی از پنج کشتی کانتیتربر اقیانوس‌پیمایی است که ایزوایکو کار ساخت و تحویل آنرا به اتمام رسانده و کشتی ایران شهر کرد نیز مراحل به آب اندازی را پشت سر گذارده است، با وجود آنکه بیش از ۳۰ سال از تاسیس مجتمع کشتی سازی و صنایع فرا ساحل ایران (ایزوایکو) درغرب بندرعباس می گذرد اما هنوز این شرکت به دلیل عدم کارایی بهینه و موثر محل مناقشات زیادی بین دولت و جامعه دریایی کشور است. مجتمع کشتی سازی و صنایع فراساحل ایران دارای سه کارخانه است که قابلیت ساخت کشتی در آن با توجه به اندازه ، بزرگی و ظرفیت کشتی ها رده بندی شده است.

تقسیم و ایجاد یاردهای سه گانه نه تنها برای بهینه کردن تولید و ساخت کشتی بلکه از نظر مدیریت اجرایی و آموزش نیروی انسانی بسیار ایده آل است. اما علیرغم گذشت سال های طولانی هنوز از این تقسیم بندی استفاده شایسه و بایسته نشده است. یاردهای ۱و۲ کشتی سازی ایزوایکو با کمی سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های سبک، آماده بهره برداری و تولید با حداکثر ظرفیت برای ساخت و تعمیرکشتی‌های کوچک و متوسط خواهند بود.

با استفاده از روش‌های مدیریتی مناسب و همگام نمودن قوانین و مقررات ارتقای جایگاه صنعت کشتی سازی در ایران و همزمان تامین نظر شرکت های کشتیرانی دور از دسترس نیست. کارخانجات تعمیر و ساخت کشتی منشکل از تعدادی کارگاه‌های بزرگ و کوچک هستند که بر حسب نوع و وظیفه محوله عملیات ساخت و تعمیر کشتی ها را پی می گیرند. در کنار این کارگاه‌ها عامل اصلی و مهمترین فاکتور تاثیرگذار نیروی انسانی متخصص است که تجربه موثر و مرتبط نیز بدون شک تکمیل کننده و کاتالیزور پیوند صحیح علم مدیریت، دانش فنی، نیروی انسانی و ابزار و امکانات بشمار می رود. در واقع اکنون گروهی که واقعا درگیر کارهای روزمره تعمیر و ساخت کشتی نیستند ولی تجربه مدیریت مکفی میدانی را نیز دارا هستند بایستی وظیفه بررسی بیطرفانه مراحل ساخت و تحویل کشتی ایران اراک رااز زمان عقد قرارداد به‌عهده بگیرند و با کارشکافی و تفکیک نظرات و بازیافت‌های مدیریتی دلایل دیرکرد ساخت و تحویل کشتی ایران اراک رامشخص نمایند. قصد از این پیشنهاد تحقیق و تفحص و یافتن مقصر نیست و فقط نفاط قوت و ضعف، موقعیت ها و تهدیدات متوجه صنایع ساخت و تعمیر کشتی بایستی مشخص شود.

رفع کمبودهای مختلف، همراه کردن مقررات بانکی، افزایش ظرفیت های لازم،بهبود قوانین و مقررات، آموزش نیروی انسانی و مهمتر از همه یافتن راهی برای برون رفت از مشکل اطاله مدت ساخت و تعمیر کشتی، مطمئنا کاری سختی نیست اگر چه ممکن است زمانبر باشد و لذا در این برهه از زمان استفاده از تجربیات موجود در کشور، هم اندیشی، همفکری و نیم نگاهی هم به استفاده از تجربیات سایر کشورها در زمینه انتقال فناوری و تربیت نیروی انسانی، فراهم نمودن بستر مناسب برای نفوذ بیشتر بخش خصوصی کارآمد ایرانی در صنایع ساخت و تعمیر کشتی، تدوین راهکارهای مناسب برای حفظ و نگهداری نیروی انسانی موجود و آتی صنایع دریائی میانبری برای اندوختن تحربه مورد نیاز صنعت تعمیر و ساخت کشتی در ایران است.

محمدرضا روشندلی