هشتاد سال علم آموزی, تالیف و تفکر

نگاهی به زندگی و آثار ایمانوئل کانت

ایمانوئل کانت (‏Immanuel Kant‏) در سال ۱۷۲۴ در کنیگسبرگ از شهرهای آلمان چشم به جهان گشود. پدرش شغل سراجی داشت. پدر و مادر کانت هر دو مردمانی پرهیزگار و مذهبی بودند. کانت تقریباً تمام مدت زندگانی هشتاد ساله اش را به علم آموزی و تألیف و تصنیف گذرانید. وی حتی در عمرش یک بار نیز به مسافرت هم نرفت. کانت ادای تکلیف زندگانی را بر تعیش و خوشگذرانی مقدم می شمرد. وی ابتدا برای گذران زندگی ناگزیر بود در خانه های اشراف و بزرگان به تدریس بپردازد. امّا این امر او را با اخلاق مردمان گوناگون و کسب تجربه کمک می رساند. ‏

کانت پس از دوره دانش آموزی که او را به بیست و سه سالگی رسانید، مدت ۹ سال به معلمی خصوصی و مطالعات شخصی اشتغال داشت و در این دوره تمام تمرکز و توجهش تنها معطوف به علوم بود؛ یعنی به ریاضیات، طبیعیات و شعب و فروع آنها از جغرافیا و زمین شناسی و از قبیل آن. در این مباحث اساس تعلیمات وی عقیده های نیوتن بود. وی هر از گاهی مقالات و رسالاتی هم در باب مسائل گوناگون علمی می‌نوشت و منتشر می نمود. ‏

اثر مهم علمی وی در این دوران مربوط به تحقیقاتی است که در نقد آرای نیوتن در زمینه هیئت عالم و چگونگی حدوث و خلق جهان نموده بود. وی در این تحقیق به مخالفت با نظریه "گردبادهای دکارت" پرداخت. این نظر چهل سال بعد توسط لاپلاس منجم و ریاضیدان شهیر فرانسوی مورد تأیید و تسجیل قرار گرفت و تکمیل گردید. ‏

کانت در سن سی و دو سالگی رسماً مقام مدرسی یافت. وی ابتدا در دانشگاه کینگسبرگ به دانشیاری پرداخت و پس از چند سال تدریس، موفق گشت به مقام استادی نایل شود. وی پس از آن بیشتر به تدریس فلسفه اشتغال ورزید. کانت تا چهل و پنج سالگی جزء فیلسوفان جزمی به شمار می آمد و مبانی تعلیمات فلسفی او تعلیمات "ولف" بود که آن زمان در سرتاسر آلمان مقبولیت عام داشت. ولف از دانشمندان آلمانی بود که در جوانی زمان "لایب‌نیتس" را درک کرده و پیرو او گشته بود. ولف، فلسفه لایب‌نیتس را از تألیفات گوناگون وی استخراج نموده و به شیوه خاصی مدون کرده بود. ‏

لذا کانت که زمان ولف را درک کرده بود به توسط او پیرو فلسفه لایب‌نیتس گشت. امّا چون روح سرکش و طبع تحقیق داشت؛ تبعیت صرف از لایب‌نیتس را ننموده بلکه به نقادی و اظهار رأی نیز می پرداخت. کانت که در ابتدا فیلسوفی جزمی بود با مطالعه نوشته های "هیوم" انگلیسی اعتقادش به فلسفه اولی سست تر می شد و از جزم در مباحث فلسفی باز می ایستاد. پیروان فلسفه اولی بر این باور بودند که تنها با برهان عقلی می توان به کشف مجهولات پی برد. امّا در مقابل، اکثر محققان روش اهل حس و تجربه را پسندیده بودند. باری پس از تأمل بسیار کانت هم در کشف حقیقت و موجودات حس و تجربه را تنها وسیله تحصیل علم پنداشت و معتقد شد که انسان به معرفت ذوات نمی تواند دست یابد و باید به بحث در عوارض و حادثات اکتفا نماید. ‏

کانت بر این باور معتقد شد که برای حسن عمل و ایمان به مبدأ و معاد، مبانی فلسفی لزوم و ضرورت ندارند. بلکه تنها پاکی سرشت لازم است تا دل به لزوم پرهیز از بدی و رغبت به نیکی گواه دهد و وجدان پاک به ایمان به غیب و معاد حکم نماید. وگرنه آن فردی که از بیم کیفر و امید به پاداش از بدی پرهیز می نماید و به نیکی گرایش و رغبت پیدا می کند؛ چندان شرافت و فضیلتی نخواهد داشت. کانت مدت چندین سال هم در این اندیشه ها غور نمود و به مطالعه و تحقیق پرداخت تا سرانجام "فلسفه نقدی" را تأسیس نمود و نخستین اثر خود را که "نقادی عقل مطلق" نام داشت را منتشر نمود. وی در این هنگام حدود پنجاه و هفت سال داشت. ‏

کانت با آنکه در رشته های مختلف علوم، بارقه ای از دانش را توشه خود ساخته بود ولی بیشتر علوم ریاضیات، طبیعیات، هیئت و نجوم و نیز فلسفه را به عنوان علوم اختصاصی و مورد توجه خویش قرار داد. کانت زندگی را با تجرد گذرانید و هرگز همسری برنگزید. امّا در زندگی شخصی بسیار دقیق و مرتب بود. با آنکه تفریح و تفننی نداشت امّا فردی خوش مشرب ، گشاده رو، مهربان و با عاطفه بود. وی پیروی کامل از اصول و فرامین اخلاقی را پیشه خود قرار داده بود از این رو با همگان نیکوکار و درستکار بود. ‏

کانت به سبب کردار و مقالات علمی و آثاری که از خود بر جای گذاشت مورد مهر و محبت خاص و عام قرار گرفت و حتی دولتمردان نیز با او مهربان و باملاحظه بودند. تنها غبار کدورتی که به خاطر او رسید این بود که در سلطنت "فردریک گیوم دوم" -پادشاه پروس- در نتیجه رساله ای که به نام دین در حدود عقل نوشته بود مورد سرزنش قرار گرفت و حتی از وی تعهد و التزام گرفتند که دیگر از امور دینی چیزی ننویسد. امّا کانت پس از دوران فردریک گیوم خود را از این تعهد آزاد دانسته و موافق عقاید خود شروع به نگارش نمود و کسی نیز معترض وی نگشت.

آثار قلمی کانت بسیار و نزدیک هشتاد رساله و کتاب بزرگ و کوچک است. وی در اکثر مسائل علمی، ریاضی، طبیعی، جغرافیای طبیعی، زمین‌شناسی، هیئت، منطق، دیانت و سیاست دست به نگارش و تألیف زده است. امّا عمده ترین و مهم ترین آثار او در نقادی عقل و فلسفه است که سبب شهرت وی نیز گردید. نوشته های‏‎ ‎کانت اغلب پیچیده، غامض، دشوار و دیر فهم می باشند.‏ فلسفه وی در زمان حیاتش در سرتاسر خاک آلمان مقبولیت عام یافته بود و حتی در کشورهای دیگر نیز طرفدارانی پیدا کرده بود. محبوبیت و مقبولیت کانت تا بدان حد بود که برخی از مردم حتّی در تکالیف شرعی خود نیز از وی استفتا می کردند؛ چنانکه وقتی بحث آبله کوبی پیش آمد در جایز بودن و نبودن این عمل از وی کسب تکلیف نمودند. کانت در اواخر زندگی خود دچار بیماری گشت و هشت سال پیش از مرگ قوای ذهنی اش به تحلیل رفت و از کار بازماند. وی در سال ۱۸۰۴ دیده از جهان فروبست.‏

نسترن میرزایی