گردشگری مذهبی عرصه مطلوب سرمایه گذاری

ورود میلیونی گردشگران به مشهد در گرو تامین خدمات و ایجاد زیرساخت ها و تجهیزات مناسب است

توسعه اقتصادی در هر کشوری نیازمند سرمایه‌گذاری در بخش‌ها و فعالیت‌های مختلف اقتصادی آن کشور است و بدون سرمایه‌گذاری در طرح‌های زیربنایی و روبنایی، نمی‌توان انتظار گسترش اشتغال، تولید و رفاه اقتصادی را داشت.

برای تحقق این مهم، امروزه بسیاری از کشورهای جهان، تمایل شدیدی به برنامه ریزی‌های استراتژیک در این حوزه در فعالیت‌های مختلف اقتصادی پیدا کرده‌اند. در این میان، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های گردشگری و استفاده از توان‌های بالقوه منطقه‌ای به منظور جذب گردشگر، یکی از راه‌های مناسب است. برای دستیابی به توسعه گردشگری و بهره‌گیری از اثرات مثبت آن، به عواملی نظیر ساختار مناسب سازمانی، برنامه‌ریزی و آموزش نیروی انسانی، قوانین و مقررات گردشگری و جذب سرمایه نیاز است.

● رویکردهای توسعه و برنامه‌ریزی

مروری بر ادبیات برنامه ریزی گردشگری مبین این نکته است که تاکنون چهار رویکرد عمده در مورد برنامه‌ریزی بخش گردشگری وجود داشته است:

۱- دیدگاه رشد گرا: در این رویکرد از گردشگری به مثابه اهرم و ابزاری برای بهبود شاخص‌های اقتصادی یک جامعه یاد می‌شود.

۲- رویکرد فیزیکی – فضایی: در این دیدگاه گردشگری به عنوان یک پدیده فضایی و منبع مورد استفاده در ساماندهی فضاها، مورد مطالعه قرار می‌گیرد.

۳- دیدگاه اجتماعی: در این دیدگاه گردشگری به مثابه پدیده‌ای برای شکوفایی بهبود شرایط زیستی جوامع عنوان می‌شود.

۴- رویکرد پایدار: در این دیدگاه گردشگری به مثابه ابزاری توانمند در راستای اجرای سیاست‌های توسعه پایدار مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرد. از دهه ۱۹۸۰، به دنبال گزارش‌های متعدد تهیه شده توسط صدها محقق، کارشناس دولتی و دانشگاهی و نهضت طرفداران محیط زیست، رویکردهای توسعه گردشگری و دولت‌ها به چالش کشیده شدند و به منظور بازساخت چارچوب سنتی توسعه گردشگری و همسویی با رویکرد توسعه پایدار، به شکلی که الزامات و استانداردهای جدید طرفداران محیط زیست و پایداری یک سطح بهینه از منافع اقتصادی- اجتماعی را تامین کند، تحت فشار قرار گرفتند. به این شکل از دهه ۱۹۹۰، حرکت از گردشگری انبوه به سوی رویکرد توسعه پایدار گردشگری آغاز شد.

● رویکرد استراتژیک

از مهم‌ترین رویکردها در مباحث گردشگری، رویکرد برنامه‌ریزی استراتژیک است که در کامل‌ترین مفاهیم خود، مبتکر، پاسخگو به احتیاجات جامعه، با مشاهده همزمان برنامه‌ریزی و عمل، به عنوان قسمتی از یک فرآیند مشترک رو به پیشرفت است. در این رابطه استراتژی ابزاری برای نیل به آمال نهایی مثل اهداف مشخص شده برای مدیریت منابع گردشگری است. در این میان همان‌گونه که ریچاردسون اظهار کرد: اگر تحلیل‌های استراتژیکی به صورت موثر اجرا شوند، می‌توانند اطلاعات زیادی (مخصوصا برای مصرف‌کنندگان بار اول) در فاکتورهایی که اساسا علت شکست یا پیروزی و تغییرات ارگانیکی هستند، ارائه دهند که این امر منجر به درک بهتر جهت پیش‌بینی آینده می‌شود. فرآیند تدوین استراتژی می‌تواند اصلاحات ضروری در تسهیلات و خدمات را نشان دهد و همچنین باید بر فرصت‌های بازاریابی تاکید کند. برای رسیدن به بهترین استراتژی در امر گردشگری، همکاری لازم در بخش‌های تحقیقات، اطلاع‌رسانی، توسعه محصول، منابع انسانی، بازاریابی و نظارت بر اجرای قوانین لازم است.

● سرمایه‌گذاری در گردشگری مذهبی

سرمایه‌گذاری در حوزه گردشگری مذهبی در تمام کشورهای دارای جاذبه‌های مذهبی رو به افزایش است؛ زیرا این نوع از گردشگری نه‌تنها در پیشبرد اقتصاد ملی و درآمدهای ارزی نقش بسزایی را ایفا می‌کند، بلکه به عنوان یکی از صنایع پاکیزه و عاری از آلودگی به ویژه در حوزه سلامت روانی و در عین حال ایجادکننده مشاغل جدید مشابه سایر انواع گردشگری در جهان، شناخته شده است؛ البته بهره‌مندی حداکثری از این مزایا در این حوزه مشروط بر برنامه‌ریزی صحیح و همه‌جانبه توام با آینده‌نگری برای سرمایه‌گذاری در آن به شمار می‌رود. با توجه به نقش بسیار پررنگ حوزه زیارت امام رضا(ع) در گردشگری مذهبی مشهد و نیز کشور، برای پیشرفت و بهبود وضعیت رقابتی حوزه زیارت این شهر در میان سایر شهرهای زیارتی جهان، مطمئنا محور گردشگری مذهبی در مشهد می‌تواند از مطلوب‌ترین راهکارهای توسعه و جذب سرمایه‌گذاری تلقی شود. این همه در حالی است که هنوز در مشهد مطالعات مدون و جامعی در زمینه سرمایه‌گذاری این حوزه صورت نگرفته است که خود منجر به بروز سردرگمی‌هایی در این حوزه از اقتصاد زیارت شهر مشهد شده است.

از سوی دیگر ورود میلیونی گردشگران به کلانشهر مشهد و به تبع آن آثار شگرف آن در شکوفایی و رونق اقتصاد شهر و ایجاد فرصت‌های شغلی، ایجاد منابع درآمدی، بازار و بازاریابی، سرمایه‌گذاری و تبادل فرهنگی-اجتماعی در گرو تامین خدمات مورد نیاز آنها و ایجاد زیرساخت‌ها، تجهیزات و تاسیسات و در مجموع سرمایه‌گذاری کافی در این زمینه‌ها است که خود نیازمند برنامه‌ریزی‌های کلان است. بررسی‌های صورت گرفته در میان مطالعات گذشته حاکی از وجود مطالعات بسیاری در زمینه برنامه‌ریزی در حوزه گردشگری و مباحث پیرامون آن بوده است؛ این در حالی است که مقوله گردشگری مذهبی و برنامه‌ریزی پیرامون مباحث مرتبط با آن به طور خاص دیر زمانی نیست که توجه صاحب نظران و برنامه‌ریزان را به خود معطوف داشته (به ویژه در کشورهای مسلمان) و به تدریج به مرحله فنی، اقتصادی و اجتماعی کنونی خود رسیده است.

● چالش‌ها و فرصت‌های مشهد

نتایج حاصل از یک مطالعه حاکی از آن بوده که عمده‌ترین ضعف پیش روی حوزه مربوط به سطوح پایین دسترسی به منابع مالی در سطح استان به طور عام و در شهر مشهد به طور خاص است که باید در ابتدای مسیر توسعه سرمایه‌گذاری این حوزه از طریق رایزنی‌های ملی و استانی با مقامات ارشد کشوری سعی در جذب منابع مالی حداقلی به این حوزه کرد و در گام‌های بعد با بهبود روند توسعه سرمایه‌گذاری و جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی این وابستگی به منابع ملی و استانی را به حداقل رساند. از سوی دیگر غیر شفاف بودن منطق برخوردهای سیاسی ایران در روابط با دیگر کشورها و تبلیغات منفی بین‌المللی در مورد ایران، بیشترین تهدید را برای این حوزه به دنبال داشته که باید سعی در بهبود این روابط و کاهش تنش‌ها کرد. همچنین تهیه آیین‌نامه مناسب جهت سرمایه‌گذاری دولت در بخش تاسیسات در اسناد برنامه پنجم توسعه کشور به عنوان فرصتی مناسب پیش‌روی توسعه سرمایه گذاری زیارت به شمار می‌رود که باید به منظور استفاده حداکثری از این فرصت همگام با این آیین نامه‌ها سعی در تدوین آیین‌نامه‌های اجرایی و مناسب جهت سرمایه‌گذاری استانی در حوزه زیارت کرد.

مناسب‌ترین راه برای برون رفت از بحران‌ها و چالش‌های احتمالی حوزه سرمایه‌گذاری عرصه اقتصاد زیارت امام رضا (ع) و توسعه و بهره‌گیری از حداکثر ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری پیش روی این عرصه، اتخاذ استراتژی‌های تدافعی با تاکید بر رفع ضعف‌ها و نگاه به تهدیدهای احتمالی و موجود است که از دیدگاه کارشناسان و صاحبنظران این حوزه مهم‌ترین و موثرترین استراتژی تدافعی قابل کاربرد در این فرآیند، استراتژی «بسترسازی برای جذب سرمایه‌گذاری های داخلی و خارجی توسط سازمان‌ها و نهادهای مربوطه» است.

در راستای اجرای هرچه بهتر این استراتژی پیشنهاد می‌شود در گام اول نظامی مدون جهت ارزیابی وضعیت سرمایه گذاری در عرصه زیارت امام رضا(ع) با بهره‌گیری از نظرات فعالان و متخصصان حوزه زیارت و سرمایه‌گذاری استان در قالب تیم‌های کارشناسی صورت پذیرد. به علاوه پیشنهاد می‌شود این گام در قالب اجرای طرح‌های جامع پژوهشی-مطالعاتی شناسایی ویژگی‌ها و فرصت‌های سرمایه‌گذاری عرصه زیارت امام رضا (ع)، مطالعات تدوین نقشه‌های جامع سرمایه‌گذاری عرصه زیارت با لحاظ رویکرد فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و مطالعات بازنگری، اصلاح و تدوین نظام هماهنگ ارزیابی سرمایه‌گذاری در عرصه زیارت با همکاری سازمان‌های مرتبط انجام پذیرد.

در گام بعد توصیه می‌شود با بهبود روندهای قانونی و تسهیل فرآیند سرمایه‌گذاری در عرصه زیارت امام رضا(ع) با تاکید بر حضور پررنگ‌تر بخش خصوصی از طریق تسهیل قوانین در نهادهای قانونی استان و نیز کشور از یکسو و توسعه زیرساخت‌ها و تاسیسات مرتبط با عرصه زیارت امام رضا (ع) در تمامی زیربخش‌های اقتصادی با بهره‌گیری از سیستم مدیریت یکپارچه در تمامی سازمان‌ها و نهادهای مسوول در سطح سیاست‌گذاری و اجرایی از سوی دیگر، در ارتقای امنیت و بهبود فضای سرمایه‌گذاری در حوزه زیارت امام رضا(ع) گام موثر برداشت.

مریم حسن نژاد، جواد براتی،

هادی رفیعی، محمد مظهری

پژوهشگران گروه پژوهشی اقتصاد پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی مشهد

توضیح: این مطلب از مقاله علمی با عنوان شناسایی استراتژی‌های توسعه سرمایه‌گذاری گردشگری در ایران (مطالعه موردی: زیارتگاه امام رضا (ع)) تلخیص شده است.