كمبود آب بحران ۲۰۲۵

اختلافی كه بین استان های یزد و اصفهان بر سر سرچشمه رود زاینده رود رخ داد, موضوعی فراتر از یك اختلاف منطقه ای و بین استانی است و به یك بحران بزرگ ملی و فراتر از آن بین المللی مربوط است

براساس گزارش سازمان ملل در آینده ای نزدیك ۳۱ كشور جهان با كمبود آب مواجه خواهند شد و نام ایران به عنوان یكی از بزرگترین كشورهای درگیر بحران آب در آینده برده می شود.انتظار می رود تا سال ۲۰۲۵ بیش از دو سوم جمعیت جهان در شرایط كمبود جدی آب قرار بگیرند و یك سوم بقیه در شرایط كمیابی آب زندگی كنند. ۵۰ سال دیگر عربستان كاملاً از آب تهی خواهد شد.طلیعه بحران هم اینك در چین، آفریقا، هند، تایلند، مكزیك، مصر و ایران نمایان شده است. رودخانه های اصلی دنیا شامل نیل در مصر، گنگ در جنوب آسیا، رود خانه زرد چین و كلرادوی آمریكا به شدت تهدید می شوند. حتی ۳۳ رودخانه اصلی انگلیس اكنون كمتر از یك سوم آب دارند. كاهش آب رود دانوب نیز به صنعت گردشگری و ماهی گیری صدمه زده است.در ایران منبع اصلی آب بارش است كه به طور طبیعی سالانه ۲۵۲ میلی متر یا ۴۱۳ میلیارد متر مكعب است. این میزان یك سوم متوسط جهان (۸۳۱ میلی متر) و یك سوم آسیا ( ۷۳۲ میلی متر) است. حدود ۳۰ درصد بارش به شكل برف و بقیه به شكل باران است. به این ترتیب در حالی كه یك درصد جمعیت جهان در ایران زندگی می كنند، سهم ایران از منابع آب تجدید پذیر فقط ۳۶ صدم درصد است. از ۴۱۳ متر مكعب بارش سالانه ۲۶۹ متر مكعب به اشكال مختلف از دست می رود. ۹۳‎/۲ درصد از آب باقی مانده صرف مصارف كشاورزی البته به شكلی غیر اصولی می شود. ۱‎/۷ درصد به صنعت و معدن اختصاص می یابد و بقیه به مصارف دیگر می رسد.ذكر این در صد ها برای این اهمیت دارد كه بروز بحران آب آنها را دستخوش تغییر می كند و سازمان های بین المللی هشدار می دهند كه با افزایش جمعیت در ایران این كشور در سال ۲۰۲۵ درگیر بحران جدی آب خواهد بود.گفته های دكتر پرویز كردوانی استاد جغرافیای دانشگاه تهران حاكی از بروز نشانه های بحران است. وی می گوید: «در سال ۱۳۳۷ جمعیت ایران ۱۶ میلیون نفر بوده و الآن بالای ۷۰ میلیون نفر است. در حالی كه میزان آب ثابت مانده، به همان نسبت كه آب بیشتری مصرف می شود آب بیشتری هم آلوده می شود. به این ترتیب تهران یك رود هم ندارد ولی سه رود از فاضلاب دارد كه آدم در آن غرق می شود. كشور ما در منطقه خاورمیانه قرار دارد و از نظر بارندگی فقیر است. درست است كه بارندگی در شمال زیاد است ولی این باران زمانی می بارد كه زیاد به آن احتیاج نیست و سه ماه تابستان كه موقع برنج كاری است این مناطق آب ندارند. در نتیجه در پر باران ترین نقطه هم از آب زیر زمینی استفاده می كنیم. در حالی كه استفاده از آب زیر زمینی برای موقع مباد است، استفاده زیاد از آب زیر زمینی باعث شده كه سطح آن در همه جا پایین بیاید. به طوری كه در ۲۰۰ دشت كه بیشتر آنها در خراسان است كسی حق حفر چاه ندارد مگر برای به دست آوردن مقداری آب شر ب و مصارف صنعتی. پایین رفتن سطح آب كشور را دچار فاجعه می كند. به طوری كه در چند سال آینده آب بعضی از مناطق كاملاً تخلیه می شود و ساكنانشان ناچار می شوند مهاجرت كنند. به خاطر پایین رفتن آب های زیر زمینی چاه های نیمه عمیق به چاه عمیق تبدیل شده اند. قنات ها خشك شده اند كه نمونه آن خشك شدن قنات ها در ۳۶۰ دهات ورامین است. این اتفاق در جنوب خراسان، یزد و اصفهان هم رخ داده است. یك سوم آب تهران از آب های زیر زمینی تأمین می شود و این باعث نشست زمین های تهران شده است. در نتیجه این اتفاقات آب های شور به سمت چاه ها پیشروی كرده اند. اتفاقی كه در رفسنجان و به عنوان مثال روستای اناررخ داده است. وضع به گونه ای است كه اگر فكری برای آب كرمان و رفسنجان نشود، محصول پسته در خطر قرار می گیرد و در ده تا ۱۵ سال آینده درختان پسته خشك خواهند شد. در رفسنجان در جاهایی ناچار شده اند تا در ۲۰۰ یا ۲۵۰ متری و حتی ۳۰۰ متری زمین چاه حفر كنند و آبها به خاطر زیاد بودن نمك شكل دوغ پیدا كرده است. با این روند در این منطقه میزان بازدهی درخت از ده كیلو به پنج كیلو كاهش می یابد. و تا ۱۵ سال دیگر قسمت زیادی از رفسنجان دیگر وجود نخواهد داشت.»

وی می افزاید: «در ایران چاه های آرتزین - چاه هایی كه آب از آنها می جوشد - به چاه معمولی تبدیل شده و سفره های آب نشست كرده اند. با نشست سفره ها در صورتی كه بارندگی هم صورت بگیرد، قابلیت آبگیری سفره كم می شود و از طرفی نشست سفره دیواره سفره را هم می شكند و آب به نحو دیگری هدر می رود. وقتی سطح آب پایین می آید پوشش گیاهی مراتع از بین می رود و گیاهانی كه از آب زیر زمینی استفاده می كردند از بین می روند. به عنوان مثال آنقدر در تهران چاه حفر شده كه بعضی جنگل كاری ها با خطر خشكی مواجه شده است. طبیعتاً با حفر چاه ۲۰۰ متری هم كشاورزی صرفه اقتصادی ندارد از طرفی آب سفره هم تمام می شود و در نتیجه كشاورزان درختان را قطع و تبدیل به زغال می كنند. اتفاقی كه در باروس و خفراستان فارس رخ داد. چنانكه جهرم كه بزرگترین تولید كننده میوه بود، نیز اینك تولید كننده زغال است.»در ایران در بخش شمالی كشور بارش باران به ۸۵۰ میلی متر یعنی میزانی بالاتر از متوسط جهانی بالغ می شود. در حالی كه در بخشی از كشور این میزان به كمتر از ۵۰ میلی متر می رسد. از میانه بهار آب رودخانه ها وچشمه ها كاهش می یابد و در تابستان تنها منبع قابل استفاده آب های زیر زمینی است. در حالی كه با میزان بهره برداری كنونی، آب های زیر زمینی در معرض خطر جدی قرار دارند. تحقیقات سازمان ملل حاكی از آن است كه منابع قابل استفاده آب ایران از ۲۰۰ میلیاردمتر مكعب و در سال ۱۹۹۰ به ۷۲۶ تا ۸۶۰ میلیاردمتر مكعب در سال ۲۰۲۵ كاهش خواهد یافت.پیامد بحرانی كه در ایران در نتیجه كم آبی و تقاضای روبه افزایش آب رخ می دهد این است كه بخش های مختلف كشاورزی، صنعت و نیروی انسانی برای استفاده از این آب وارد رقابت می شوند.مهندس محسن شجاعی كارشناس آب می گوید: «افزایش جمعیت، گسترش بدون برنامه و انگل وار شهرهای بزرگ باعث می شود مجبور شویم آب را از بخش كشاورزی به سمت مصارف انسانی منتقل كنیم.در حالی كه افزایش جمعیت و بهتر شدن برنامه غذایی، ایران را بشدت به واردات محصولات كشاورزی محتاج می كند.» از تبعات دیگر بحران آب این است كه همان منابع قابل استفاده و رودخانه ها نیز آلوده و ناسالم می شوند و حتی صنعت ماهیگیری هم با مشكل مواجه می شود. به عنوان مثال دور از انتظار نیست كه آب رودخانه های شمال كشور آلوده شود، بخصوص كه سیستم فاضلاب شهرهای شمال هم توسعه نیافته است. این موضوع توجه بانك جهانی را به ایران جلب كرده است.در هر صورت به موازات آن كه دائماً به جمعیت جهان افزوده می شود و این جمعیت به غذای بیشتری نیاز پیدا می كنند منابع آب هم كاهش می یابد. بخشی از بحرانی كه هم اینك مبتلا به آسیا و آمریكای لاتین است به صنعتی شدن جوامع آنها و برهم خوردن توازن بشر و طبیعت بر می گردد. چنانكه در مكزیكوسیتی پایتخت مكزیك بچه های كوچك گاهی به جای آب، كوكاكولا و پپسی می نوشند. در طول بحران های آبی این كشور، دولت آب كشاورزان را قطع می كند تا آب را به صنایع عمدتاً خارجی برساند. پیامد چنین وضعیتی به خطر افتادن امنیت غذایی جهان است. كمبود آب كشاورزی در كشوری مثل چین كافی است تا این امنیت به خطر بیفتد. در حالی كه چین در رأس فهرست كشورهایی است كه با بحران آب روبرو می شوند. طبیعتاً چین به خاطر توسعه عظیم اقتصادیش كمبود مواد غذایی را با واردات آن جبران می كند. اما موضوع این است كه در نتیجه این كار قیمت مواد غذایی در بازارهای جهانی بشدت بالا می رود و این برای كشورهای فقیر فاجعه است. البته ایران هم در همان سال ها درگیر بحران آب خواهد بود و طبیعی است كه با كاهش تولیدات كشاورزی ناچار است مواد غذاییش را با قیمت كلان از بازار جهانی تأمین كند و در نتیجه به دیگر كشورها وابسته خواهد شد.كمبود آب، افزایش جمعیت، بالارفتن سطح زندگی و بهداشت و افزایش باز هم بیشتر مصرف آب و كمبود مواد غذایی در دهه های آینده بحرانی را پیش روی ایران قرار می دهد كه چشم اندازش از همین حالا تیره و نا امید كننده است و البته مهار چنین بحرانی بستگی به آن دارد كه دولت چقدر سرعت عمل داشته باشد.

گزارش: حمیده احمدیان راد