اعتدالیون در برابر افراطی ها

نگاهی به جناح بندی تازه در فضای سیاسی ایران

بعضی از آدم های سیاسی در مملکت ما آدم های عجیب و غریبی هستند. مثلا بعضی از آنها که سیاست ورزی را از دهه های ۲۰ و ۳۰ آغاز کرده اند، با سیر تحولا ت پیش نرفته اند و هنوز در حال و هوای اتفاقات مهم سیاسی دوران جوانی خود به سر می برند. شاید شما هم به چنین افرادی برخورده اید که هنوز هم آدم ها را به سه گروه طرفداران کاشانی، طرفداران مصدق و طرفداران دربار تقسیم می کنند و درباره خطر توده ای ها، زحمت های حزب زحمتکشان یا مقالا ت باختر امروز حرف می زنند و همه مسائل سیاسی و حتی بین المللی امروز را ادامه بلا فصل ۳۰ تیر و ۲۸ مرداد می دانند.

آنها تنها نیستند. در میان هر نسل، افرادی سیاسی پیدا می شوند که در گروه بندی ها و جناح های سیاسی از بین رفته گرفتارند و نمی توانند تغییرات هرچند وقت یکبار دنیای سیاست را درک کنند. یعنی در حقیقت هیچوقت «سیاست» را نشناخته اند و تغییر و تحولا ت منطقی و غیرمنطقی این دنیای خاص را نمی فهمند. در میان نسل های مختلف، آدم هایی از نسلی هستند که هنوز معتقد به رویارویی لیبرال ها و انقلا بیون در میان گروه های داخل نظام هستند. آدم هایی از نسل دیگر، هنوز گروه های داخلی را زیرمجموعه و سمپات «یون» و «یت» می دانند و چیزی به نام مستقل ها را قبول ندارند. آدم هایی از نسل دیگری هم هستند که فکر می کنند تا ابد اصلا ح طلبان و اصولگرایان در دو جبهه، در مقابل هم صف کشیده اند و با هم می جنگند... تا آخرالزمان! اما دنیای سیاست معطل باورهای سطحی و رسوبات فکری کسی نمی ماند. دنیای سیاست قواعد خاص خود را دارد و براساس همان قواعد هم بازی پیش می رود. این دنیا اصلا به بازی شطرنج شبیه نیست که سرباز سفید تا همیشه سرباز سفید است. در دنیای سیاست وزیر سفید می تواند وزیر سیاه شود یا سرباز سیاه یکباره به وزیر آبی تبدیل شود! سیاست هر روز، روزگاری جدید می آفریند، ائتلا ف و اختلا فی نو رقم می زند و آدم ها را در کنار یا مقابل هم می گذارد و این سنت تغییرناپذیر سیاست است.

● از روزگار رفته، حکایت

اختلاف نظر در دنیای سیاست نه تنها مذموم نیست که ممدوح و موثر است. دموکراسی و آزادی های سیاسی با پیش فرض «اختلا ف نظر» به وجود آمده اند و فرقی میان دموکراسی و دیکتاتوری نبود. این اختلا ف افکار و آراست که صاحب منصبی را مجبور به اعمال زور و دیکتاتوری می کند تا حرف و رای و نظر فقط از آن او باشد و بقیه فقط مجری دستورات باشند. از این دیدگاه، باید اختلا ف نظر و بروز آن را مبارک دانست، چرا که اولا مانع بروز دیکتاتوری است و ثانیا از همین اختلا ف نظرها و سلیقه ها است که بهترین نظر و سلیقه مشخص می شود.

در نظام جمهوری اسلا می هم مثل هر نظام مردم سالا ر دیگر، اختلاف فکر و دیدگاه وجود داشته و دارد و این موضوع از اولین انتخابات برای تعیین رئیس جمهور معلوم بود. حتی قبل از آن هم اختلا ف نظر در شورای انقلا ب و بر سر دولت موقت و همچنین در جریان تسخیر لا نه جاسوسی آمریکا مشهود بود اما انتخابات جایی است که اختلا فات پشت پرده و دور از چشم عامه مردم، علنی می شود. در اولین انتخابات ریاست جمهوری، حزب جمهوری اسلا می کاندیدایی داشت و جامعه روحانیت مبارز کاندیدایی دیگر. رویارویی دو جریان در آن روزها در انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلا می هم وجود داشت ولی بعد از تحولا ت سال ۱۳۶۰ یکی از این دو جریان از صحنه حاکمیت خارج شد.

جریان چپ و جریان راست، دو جریانی که در سال های ۶۰ تا ۷۰ رویاروی هم بودند، دو گروهی بودند که اختلا ف نظر آنها از تشکیل دولت اول میرحسین موسوی شدت گرفت و نمایان شد. آیت الله خامنه ای بعد از انتخاب به عنوان رئیس جمهور، علی اکبر ولا یتی را به عنوان فرد منتخب خود برای نخست وزیری به مجلس معرفی کرد اما مجلس به وی رای اعتماد نداد و بالا خره میرحسین موسوی با معرفی ایشان به مجلس نخست وزیر شد. چهار سال بعد در انتخاب مجدد میرحسین موسوی شکاف بیشتر شد و جناح بندی ها در مجلس دوم مشخص تر بود. در آن ایام، امام (ره) به خاطر شرایط ویژه جنگ از نمایندگان خواستند که به میرحسین موسوی و دولتش رای اعتماد دهند تا با اقتدار و دلگرمی بیشتری کار کند، با این همه ۹۹ نفر از نمایندگان مجلس، خواست امام را «ارشادی» دانستند و رای لا زم را ندادند.

دو گروه چپ و راست دیگر به راحتی قابل تشخیص بودند. چپ اسلا می همان خط ۳ سال های اول انقلا ب بود که در آستانه مجلس سوم صاحب مجمعی شد که همه زیر سایه آن جمع می شدند. تشکیل «مجمع روحانیون مبارز» با موافقت امام (ره)، همراهی سیداحمد خمینی و حضور افرادی چون مهدی کروبی، موسوی خوئینی، محتشمی پور، صانعی، امام جمارانی، سراج الدین موسوی، توسلی و...، جناح چپ را دارای تشکیلا ت و پرچم کرد. گروه های چپ در انتخابات سومین دوره مجلس شورای اسلا می در مقابل گروه های راست (با پرچمداری جامعه روحانیت مبارز و همراهی موتلفه اسلا می) قرار گرفتند و اکثریت قاطع مجلس را به دست گرفتند. نتیجه آنکه هاشمی رفسنجانی رئیس مجلس شد و مهدی کروبی و اسدالله بیات (از جناح چپ) نایبان رئیس مجلس شدند. هاشمی رفسنجانی از معدود افرادی بود که نامش در هر دو لیست بود و در آن سال ها اگرچه در اردوگاه راست قرار می گرفت اما ارتباطات خوب و خاصی با چپی ها هم داشت. کابینه دوم میرحسین موسوی هم بیشتر در اختیار چپی ها قرار گرفته بود: سیدعلی اکبر محتشمی، بهزاد نبوی، محمد سلا متی، محسن نوربخش و سرحدی زاده به دولت آمده بودند و دیگر اثری از ناطق نوری، عسگر اولا دی، احمد توکلی و سیدمرتضی نبوی در دولت نبود.

اختلا ف دو جناج چپ و راست از سال ۶۷ تا ۷۰ به اوج خود رسید و پس از آن جناح چپ تقریبا به طور کامل از حاکمیت بیرون رفت. در انتخابات مجلس چهارم، بسیاری از چپی ها ردصلا حیت شدند (براساس آماری که آن روزها در روزنامه سلا م منتشر شد بیش از ۴۰ نفر از نمایندگان مجلس سوم در میان ردصلا حیتی های نامدار بودند). آنهایی هم که تایید صلا حیت شدند، رای نیاوردند و بدین ترتیب پرچم جناح چپ پایین کشیده شد. مجمع روحانیون مبارز رسما اعلا م کرد که فعالیت سیاسی خود را تعطیل کرده است.

سال های ۷۴ و ۷۵، سال رویارویی تکنوکرات های جدا شده از راست با پرچم کارگزاران سازندگی با جناح راست مانده از دهه قبل بود. آرایش صحنه سیاست تغییر کرده بود. در انتخابات مجلس پنجم، بازماندگان چپ سابق که بیشتر نیروهای متمایل به سازمان مجاهدین انقلا ب اسلا می بودند هم در انتخابات لیست مختصری داده بودند (سعید حجاریان، محسن آرمین، محمد سلا متی و بهزاد نبوی افراد سرشناس آن لیست بودند) اما آنها در صحنه رقابت بین تکنوکرات ها و راست ها خیلی حرفی برای گفتن نداشتند. تکنوکرات ها رقابتی مثال زدنی را برگزار کردند و اقلیتی پرقدرت را در اتحاد با نیروهای بازمانده از چپ تشکیل دادند. در انتخابات تهران فائزه هاشمی، چهره سرشناس لیست کارگزاران رایی همپای علی اکبر ناطق نوری آورد و نفر دوم تهران شد، اما تغییر اصلی با شروع تبلیغات هفتمین دوره ریاست جمهوری آغاز شد.

علی اکبر ناطق نوری رئیس مجلس چهارم و پنجم وارد انتخابات ریاست جمهوری شده بود اما انتخابات ریاست جمهوری برای اولین بار صحنه رقابتی غیرقابل پیش بینی بود. به جز اولین دوره، همواره حدس زدن انتخابات ریاست جمهوری کار آسانی بود. رقابت عسگر اولا دی و محمود کاشانی با آیت الله خامنه ای در چهارمین دوره یا رقابت شیبانی با علی اکبر هاشمی رفسنجانی و همچنین رقابت احمد توکلی، جاسبی و عسگر اولا دی با وی در دوره بعدی، رقابتی نبود که برنده اش مشخص نباشد اما حضور سیدمحمد خاتمی در انتخابات هفتمین دوره ریاست جمهوری و اقبال روزافزون مردمی به وی، پایان عمر جناح راست را هم رقم زد!

بعد از دوم خرداد، دیگر جناح راستی وجود نداشت. مخالفان جناح راست که در سال های قبل از دوم خرداد، حکومت یکدستی را داشتند با حمایت از سیدمحمد خاتمی و پیروزی وی، جناح اصلا ح طلب را تشکیل داده بود و بعد از یکی - دوسال راستی ها با تجدید قوا، مخالفان اصلا ح طلبی یا محافظه کاران را تشکیل دادند. محافظه کاران به مرور از زیر قیمومیت جامعه روحانیت و موتلفه خارج شدند تا جایی که در انتخابات مجلس هفتم از بزرگان موتلفه چون عسگر اولا دی و بادامچیان خواستند که از کاندیداتوری انصراف دهند تا لیست آنها رای بیاورد!

اصلا ح طلبان هم اگرچه وارثان جناح چپ سابق بودند اما آنها هم گروه هایی در کنار مجمع روحانیون بودند نه زیر سایه آن. ضمن اینکه اصلا ح طلبی گستره ای فراتر از چپ داشت و اکثر تکنوکرات ها و نیروهای ملی را هم پوشش می داد. مخالفان اصلا ح طلبی - یا محافظه کاران - هم فراتر از راست سابق بودند و نیروهای سیاسی جدیدی را شامل می شد که پیش از آن فعالیت های غیرسیاسی داشت.

هشت سال دو جریان روبه روی هم در صحنه سیاست داخلی ایران اصلا ح طلبان و محافظه کاران (یا به قول خودشان اصولگرایان) بودند. انتخابات مجلس ششم، انتخاباتی بود که برای سومین بار مخالفان اصلا حات را ناامید کرد. آنها پس از شکست علی اکبر ناطق نوری در دوم خرداد ۷۶ و شکست در اولین دوره انتخابات شوراهای اسلا می شهر و روستا، در اسفند ۷۸ شاهد پیروزی قاطع نیروهای اصلا ح طلب بودند. اقلیت محافظه کار مجلس پنجم به رهبری غلا معلی حداد عادل آنقدر کم تعداد بودند که وی پس از پیروزی جناح متبوعش در انتخابات مجلس هفتم، به صراحت اعلا م کرد که از زیر آوار بیرون آمده است!

محافظه کاران پس از بازسازی خود، با چهره های ناشناخته و کمتر شناخته شده خود با نام تازه آبادگران در انتخابات دومین دوره شوراهای اسلا می شرکت کرد و پیروز شد. اکثریت راه یافتگان مجلس هفتم هم از این جناح بودند و بعد نوبت انتخابات ریاست جمهوری بود.

انتخابات نهمین دوره ریاست جمهوری جایی بود که هر دو جناح (اصلا ح طلبان و محافظه کاران) دچار شکاف شدند. با انصراف احمد توکلی و علی اکبر ولایتی، صحنه انتخابات، صحنه رقابت ۸ کاندیدا بود: علی لا ریجانی، محمدباقر قالیباف، محسن رضایی و محمود احمدی نژاد (از محافظه کاران) مهدی کروبی، مصطفی معین و محسن مهرعلیزاده (از اصلا ح طلبان) به علا وه هاشمی رفسنجانی که به خصوص در دور دوم بیشتر از حمایت اصلا ح طلبان بهره می برد. این انتخابات و نتیجه اش پایان دوره اصلا ح طلبی و محافظه کاری بود; اگرچه هنوز بسیاری به این موضوع اعتقاد ندارند یا پی نبرده اند!

با گذشت دو سال از آن روزها و با توجه به عملکرد مجلس و دولت حالا دیگر این موضوع بسیار علنی تر و شفاف تر از گذشته شده است. این روزها دیگر اگر کسی از «اصلا حات» سخن بگوید، از اصلا ح طلبان سابق حرف نمی زند و محافظه کاران هم می دانند که دیگر نباید به همان نیروهای سابق دلخوش کنند. روزگاری دیگر آمده است.

● دو گروه تازه

آیا مجلس هفتمی که آخرین سال عمر خود را می گذراند همان مجلسی است که در سال ۸۳ آغاز به کار کرد؟ در چند ماه اخیر اکثریت مجلس دیگر یک فراکسیون واحد و متحد نیست. فراکسیون اصولگرایان مستقل بعد از فراکسیون وفاق تشکیل شده است و چهره هایی چون محمدخوش چهره، عماد افروغ، سعید ابوطالب، علی عسگری، محمود محمدی و... را نمی توان در کنار هواداران صددرصدی دولت دانست.

سومین دوره انتخابات شوراهای اسلا می شهر و روستا و همین طور ماجراهای انتخاب شهردار تهران هم نشان داد که جناح بندی ها تغییر کرده است. منتخبین لیست رایحه خوش و بعضی از منتخبین که در شورای دوم هم قرار داشتند، مخالف شهردار شدن دوباره محمد باقر قالیباف بودند و در مقابل، چهار منتخب لیست اصلا ح طلبان از حامیان وی بودند.

در میان منتقدان دولت هم وضع به همین گونه است. این موضوع اگرچه هنوز خیلی ظاهر نشده است اما در باطن بسیاری از انتقادات از دولت و رفتارش از میان اصولگرایان برمی خیزد. این موضوع هرچه به انتخابات مجلس هشتم نزدیک می شویم، بیشتر می شود.

بعد از حمایت منتخبان اصلا ح طلبی از قالیباف، بعضی از اصلا ح طلبان هم لب به اعتراض گشودند و این رفتار را تقبیح کردند اما حال دیگر می توان گفت که بسیاری از اصلا ح طلبان به نزدیکی با طیفی از اصولگرایان سابق رسیده اند.

این روزها در حالی سخن از نگارش و تنظیم «منشور اصلا حات» گفته می شود که اصلا ح طلبانی که امکان حضور در حاکمیت دارند، خود قسمتی از جریان بزرگتری شده اند که می توان از آن با عنوان «اعتدالیون» نام برد; اعتدالیونی که در مقابل زیاده خواهی و رفتار نادرست افراطیون قرار دارند.

رویارویی افراطیون و اعتدالیون در مجلس هشتم و انتخابات نهمین دوره ریاست جمهوری، امری گریز ناپذیر و حتمی است، همچنان که در شورای شهر تهران هم اینک چنین تقسیم بندی وجود دارد. اتفاقا نظریه پردازان گروه افراطی چنین امری را - احتمالا ناخودآگاه - درک کرده اند و برای همین هم در سایت ها و نوشته هایشان همزمان هاشمی رفسنجانی، حسن روحانی، مهدی کروبی، محمد خاتمی، محمدباقر قالیباف، عزت الله ضرغامی و عماد افروغ را تخریب می کنند. این امر البته به زیاده خواهی آنها هم مربوط است و همین موضوع، این احتمال را تشدید می کند که طی ماه های آینده تعداد بیشتری از آدم های بینابین به اردوگاه اعتدالیون بپیوندند.

این تقسیم بندی به قدری قدرت دارد که در میان هر حزب و گروه محافظه کار می توان آن را دید، اگرچه می توان گفت که اکثریت گروه هایی چون جامعه روحانیت مبارز و حزب موتلفه به اعتدالیون تمایل دارند تا به افراطیون. این میان، البته باید به بعضی افراد هم خسته نباشید گفت و به آنها مدال بازنشستگی اعطا کرد; همانطور که قبلا هم محافظه کاران خواستار رفتن آنها به اتاق فکر شده بودند; این افراد کسانی هستند که نه در میان افراطیون جای دارند و نه در میان اعتدالیون. این افراد باید از میان محافظه کاران به بازنشستگان بروند چون دقیقا شبیه بعضی اصلا ح طلبان دیگر امکان حضور در حاکمیت ندارند.

بر همین اساس ممکن است بسیاری از افراد حاضر در اردوگاه های محافظه کار یا اصلا ح طلب اصلا چنین امری را قبول نداشته باشند و از ته دل بخواهند که همچنان جبهه بندی ها همان جبهه بندی سابق و مبتنی بر اصلا حات یا مخالفان اصلا حات باشد اما همانطور که پیش از این هم عنوان شد سیاست بر طبق خواست آنها شکل نمی گیرد. چنین وضعی بیشتر در ذهن کسانی می گذرد که در دوره های مختلف داعیه دار رهبری و بزرگی در یک طرف جبهه بوده اند و بدیهی است که تغییر جبهه بندی به معنای پایان داعیه رهبری آنها هم هست و این دردناک ترین بخش ماجرا برای آنهاست.

نویسنده : حسین رهنورد