صلح پس از پیروزی

نگاهی به قطعنامه شورای امنیت پس ازفتح خرمشهر

در بررسی تاریخ انقلاب و جنگ همیشه از «صلح پس از فتح خرمشهر» صحبت می شود و محققان می کوشند دلایل ادامه جنگ پس از این مقطع را بازیابی کنند.اما آیا حقیقتاً سازمان ملل متحد به ایران پیشنهاد صلح داد و اگر این گونه بود صلح چه شرایطی داشت؟

۴۹ روز پس از آزادسازی شکوهمندانه خرمشهر قطعنامه ۵۱۴ شورای امنیت سازمان ملل متحد به تصویب رسید. شورا که از کشورهای ژاپن، اردن، توگو، اوگاندا، زئیر، لهستان، گویان، پاناما، ایرلند، اسپانیا و پنج عضو دائم دیگر تشکیل شده بود در این قطعنامه خواستار آتش بس و بازگشت به مرزهای بین المللی است.

قبل از بررسی متن قطعنامه بد نیست نگاهی به وضعیت آن روز ایران، منطقه و جبهه های جنگ داشته باشیم.

با گذشت یک سال از آغاز جنگ (اکتبر۱۹۸۰- مهر۱۳۵۹) نیروهای دفاعی ایران که متشکل از ارتش، سپاه و داوطلبان مردمی بود موفق شدند علاوه بر دفاع و ممانعت از پیشروی ارتش عراق عملیات های هجومی بزرگی را سازماندهی کنند.

آذرماه ۱۳۶۰ عملیات ثامن الائمه با پاکسازی ۱۵۰ کیلومتر مربع از خاک خوزستان و تصرف پل قسوه و پل حفار انجام شد. نتیجه عملیات شکستن حصر آبادان و بازشدن جاده های مواصلاتی آن بود. در اسفندماه ۱۳۶۰ عملیات فتح المبین آغاز شده تا پایان آن شهرهای دزفول ، شوش، اندیمشک، جاده سراسری اندیمشک- اهواز و قسمتی ازمناطق شمال غربی خوزستان آزاد می شوند. عراق قبل از عقب نشینی سایت رادار دزفول که قابلیت رصد بخش بزرگی از خاورمیانه را داشت نابود می کند. این سایت در زمان پهلوی و با هدف تسلط بر منطقه ساخته شده بود که اکنون آثاری از خرابه های آن موجود است. رادیو لندن در ۱۲/۱/۶۱ می گوید؛ «هر دو طرف از آغاز جنگ تاکنون درباره پیروزی های خود مبالغه کرده اند اما این بار روشن است که نیروهای ایران به موفقیت دست یافته اند.»۱ گروهی از پشتیبانان صدام نظیر ملک حسین شاه اردن، حسنی مبارک و جعفر نمیری پادشاه سودان اقداماتی را برای ایجاد صلح در این مقطع آغاز می کنند، جنگ به شدت ادامه می یابد و مبارزان قدرتمند ایران از دهم اردیبهشت ۶۱ عملیات بیت المقدس را به قصد آزادسازی کامل خرمشهر و استان خوزستان آغاز می کنند. در روزهای اول استحکامات و برتری آتش عراق عملیات به کندی پیش می رود ولی از ۱۶ اردیبهشت ماه سرعت پیشروی بیشتر شده و دو روز بعد جاده استراتژیک خرمشهر اهواز به تصرف ایران درمی آید و هویزه آزاد می شود. صدام محور تبلیغات خود را بر روی شهر خرمشهر که آن را نفوذ ناپذیر خوانده متمرکز می کند و خبرنگاران جهان را به بازدید از مقاومت فرماندهان بعثی فرامی خواند. لس آنجلس تایمز در۱۳/۲/۶۱ می نویسد؛«نیروهای ایرانی در کناره غربی رود کارون به دام عراق افتاده اند.»۲ ولی در شب سوم خرداد سرهنگ زیدان فرمانده نیروهای خرمشهر در تماس با صدام می گوید؛ «قربان، ایرانی ها آمدند.»۳ تبلیغات رسمی بغداد اعلام می کرد دفاع از خرمشهر به معنی دفاع از بصره است و آبروی امت عرب در گرو دفاع از خرمشهر است. با این حال ساعت ۵/۴ بعدازظهر رادیوی جمهوری اسلامی ایران پایان کار را با عبارت مشهور «خرمشهر شهر خون آزاد شد» اعلام می کند و رادیو بی بی سی روز بعد می گوید؛«همان طور که بدون شک اطلاع دارید دیروز بندر خرمشهر پس از ۲۰ ماه دوباره به دست نیروهای ایران افتاد. بدین ترتیب ایران درجنگ کاملاً پیروز شده است.»۴ آسوشیتدپرس در همین روزها خبر می دهد«این بزرگترین پیروزی ایران در جنگ ۲۰ ماهه خلیج فارس سازمان ملل، بازار مشترک اروپا و دیگر کشورهای آسیا و آفریقا را برای پایان دادن به جنگ از طریق مذاکره به تکاپو انداخت.»۵ صدام شکست بزرگ خود در خوزستان را به صورت عقب نشینی پس از پایان ماموریت، عنوان کرد.

این شکست مقارن با برگزاری جنبش عدم تعهد بود که ایران و عراق هر دو در آن عضویت داشتند. صدام تلاش می کرد با برگزاری اجلاس سران در بغداد و کسب ریاست آن اهرمی برای فشار به دست بیاورد که چنین نشد. علاوه بر آن ایران پیشنهاد دیگر اعضای عدم تعهد را برای آتش بس تعریف نشده نپذیرفت. نیروهای عراق در وضعیت روحی بسیار بدی قرار داشتند و حامیان سردار قادسیه از پیروزی های ایران وحشتزده بودند. هنوز مدت کوتاهی از فتح خرمشهر نگذشته بود که عملیات رمضان آغاز شده و شهر بصره مهمترین شهر جنوب عراق مورد تهدید قرار می گیرد.

● قطعنامه ۵۱۴ در بحبوحه شرایط

جنگی فوق صادر شد. روز ۲۰ تیرماه ۱۳۶۱ میرحسین موسوی نخست وزیر در مصاحبه یی موضع ایران در برابر پیشنهادات صلح را این گونه اعلام کرد؛ «ما دوستدار صلح هستیم و هیچ وقت طرفدار جنگ نبودیم بارها گفته ایم که به منظور دفاع از خود و برای اینکه یک صلح واقعی به معنای واقعی آن در منطقه برقرار شود جنگ را ادامه می دهیم و هر وقت به حقوق حقه خود دست پیدا کنیم جنگ خاتمه پیدا خواهد کرد.»۶

وی درباره جنبش عدم تعهد نیز گفت؛« این جنبش درصدد است که به نوعی چه حق و چه ناحق مساله جنگ ایران و عراق در زمان تشکیل کنفرانس سران این جنبش حل و فصل شد ولی آن چیزی که برای ایران محرز است این است که ما به هیچ وجه و تحت هیچ شرایطی تسلیم راه حل هایی که ناقض حقوق حقه مان باشد نخواهیم شد و در نتیجه جنگ را به هیچ وجه قطع نخواهیم کرد مگر اینکه حقوق ما تامین شده باشد.»۷ سعید رجایی خراسانی نماینده دائم ایران در سازمان ملل در مصاحبه یی مطبوعاتی با خبرنگاران در مقر این سازمان۸ نظر رسمی ایران را در صدور قطعنامه چنین بیان کرد؛ «اجلاس شورای امنیت بی معنی و غیرلازم است. ما مخالف شورا بوده و آن را رد می کنیم و با طرح قطعنامه یاد شده در شورا نیز مخالفیم.

در شرایطی که وزیر خارجه عراق رسماً و علناً در هاوانا اعلام کرده است که هر چند عراق خرمشهر را از دست داد ولی درعوض چهل هزار نفر از مردم ایران را کشته است، طرح چنین قطعنامه یی در شورای امنیت کمک غیرمستقیم به رژیم عراق است. ما هیچ گونه قصدی برای اشغال خاک عراق نداریم ولی چنانچه نتوانیم حقوق خود را به طور مسالمت آمیز تامین کنیم برای احقاق حقوق خود و از بین بردن منشاء گلوله باران شهرهای مرزی مان به زور متوسل خواهیم شد و اگر هم لازم باشد به داخل خاک عراق نفوذ می کنیم برای اینکه عراقی ها بفهمند در مقابل اقدامات خود در ایران مسوولند و باید پاسخگو باشند.» وی افزود؛ «هر چند ما خواهان سقوط صدام هستیم ولی این امر از شرایط ما برای صلح نیست و شرایط اصلی هدف هایی است که ما از ابتدا داشته ایم.»

خراسانی در این جلسه در مورد برآورد خسارت ایران به میزان ۱۵۰ میلیارد دلار توضیح داد و در مقابل پرسش یکی از خبرنگاران مبنی بر اینکه «اگر عراق توانایی پرداخت غرامت را نداشته باشد تکلیف چیست؟» گفت؛ «خیلی از کشورهایی که در جنگ افروزی میلیاردها دلار به عراق کمک می کردند اکنون هم می توانند در برقراری صلح به همان ترتیب عمل کنند.» در همین روز وزارت خارجه عراق بیانیه یی را منتشر کرد که در آن خواستار استقرار نیروهای پاسدار صلح سازمان ملل یا نیروهای پاسدار صلح دیگری از کنفرانس اسلامی یا غیر متعهدها در مرزهای خود با ایران شده بود تا بر آتش بس نظارت کنند.۹ عراق که با تصور حفظ خرمشهر استحکامات کافی برای دفاع از بصره نساخته بود مشغول تقویت مواضع خود، ساخت خاکریز، انتقال آب به اراضی مسطح به منظور باتلاقی کردن آنها و نقل و انتقالات نظامی بود. محسن رضایی فرمانده سپاه در جلسه هماهنگی عملیات و مانور گفت؛ «همین الان هم شب نامه پخش کردند که «ما نباید تجاوز کنیم.» ما الان آبادان و خرمشهرمان در زیر خمپاره و توپ است. ما هنوز امر دفاع را تمام نکردیم. امر دفاع هنوز برای ما واجب است و تا زمانی که خودمان را به جایی محکم نچسبانیم که بتوانیم با یک نیروی کمی دفاع کنیم صلح امکانپذیر نیست.» ۱۰

وی در یک سخنرانی در جمع مسوولان قرارگاه کربلا درباره عملیات نظامی ایران گفت؛ «اولین هدف عملیات آینده ایران به شکست کشاندن توطئه یی است که برای نجات صدام طراحی شده و می خواهند نیروهای ما را در ۸۰۰ کیلومتری مرز بین الملل نگه دارند و جنگ را فرسایشی کنند و مجدداً به ایران حمله کنند. دلیل دیگر ما برای انجام عملیات در آینده این است که رژیم متجاوز عراق را به صورت جدی تنبیه کنیم تا در آینده نه تنها رژیم عراق که هیچ کشور دیگری در منطقه و در دنیا جرات تجاوز به خاک ایران را نداشته باشد و در شرایط کنونی ما باید این قدرت و اعتبار را برای خود به وجود بیاوریم و اگر متجاوز را تنبیه نکنیم فردا شوروی نیز به کشور ما چشم طمع خواهد دوخت. همین الان که ما در مقابل عراق برتری نظامی داریم میگ های شوروی برای رفتن به افغانستان به مرز ما تجاوز می کنند وای به روزی که متجاوز را تنبیه نکنیم.» ۱۱

کمال خرازی مسوول ستاد تبلیغات جنگ و سرپرست سازمان خبرگزاری جمهوری اسلامی نیز در مصاحبه با این خبرگزاری نظرات مشابهی را مطرح کرده و گفت؛« عملیات آینده ما به منظور مجازات متجاوز انجام می گیرد. ما می خواهیم شیوه جدیدی را برای مجازات متجاوز نشان دهیم. براساس اطلاعات رسیده در پاره یی از نقاط دشمن در جریان نقل و انتقال نظامی و آماده شدن برای هجوم مجدد به نقاط آزاد شده است.» ۱۲

شورای امنیت پس از ۲۲ ماه سکوت در جلسه ۲۳۸۲ خود قطعنامه شماره (۱۹۸۲) ۵۱۴ را در ۱۲ ژوئیه ۱۹۸۲ برابر ۲۱/۴/۱۳۶۱ به اتفاق آرا تصویب کرد. این قطعنامه که دومین قطعنامه از ۱۲ قطعنامه مرتبط با جنگ ایران و عراق است موضوع خود را «وضعیت مابین ایران و عراق» معین کرده و با نگرانی عمیق در مورد ادامه مناقشه میان دو کشور و یادآوری ماده ۲ و ۲۴ منشور ملل متحد در مورد صلح و همینطور قطعنامه قبلی (۴۷۹) و بیانیه رئیس شورا (۵ نوامبر ۱۹۸۰) به میانجی گری دبیر کل کشورهای غیر متعهد و سازمان کنفرانس اسلامی اشاره می کند. شورا در بند اول خواستار آتش بس و خاتمه فوری کلیه عملیات نظامی، در بند دوم خواستار عقب کشیدن نیروها به مرزهای شناخته شده بین المللی، در بند سوم تصمیم بر اعزام ناظران آتش بس از سوی سازمان ملل، در بند چهارم هماهنگی کلیه میانجی گری ها از طریق دبیر کل و در بند پنجم درخواست از دیگر کشورها برای خودداری از دامن زدن به اختلافات را بیان می کند.

دولت عراق در یک اقدام تبلیغاتی از بیانیه استقبال کرده و شکست و فرار نیروهای خود را به عنوان عقب نشینی و حسن نیت خود اعلام می دارد. عراق اظهارامیدواری کرد ایران به طور شایسته یی پاسخ داده و به سیاست طولانی کردن جنگ پایان دهد. بررسی قطعنامه ۵۱۴ چند نکته را برجسته می سازد؛

۱ ) هیچ عبارت یا اشاره یی در مورد «تجاوز» در متن وجود ندارد حتی از نبرد شدید مرزی، حمله به شهرها و کشتار غیرنظامیان به عنوان وضعیت Situation ونه منازعه ((Conflict نام برده می شود. گویی جنگ ایران و عراق در حد یک اتفاق معنی می یابد و نه یک مخاصمه خونبار.

۲ ) ۲۱ ماه و ۱۵ روز از قطعنامه و واکنش رسمی شورای امنیت می گذرد، در این مدت نیروهای عراقی خاک ایران را در اشغال داشته و به کشتار شهروندان مشغول بودند که هیچ واکنشی را بر نیانگیخت ولی پس از عملیات های موفق ایران قطعنامه صادر می شود.

۳ ) در مقدمه از «به خطر افتادن صلح و امنیت» سخن می رود در حالی که در قطعنامه قبلی (۴۷۹) اثری از آن نیست. به عبارت بهتر تجاوز عراق به ایران باعث به خطر افتادن صلح نشده ولی عملیات های ایران امنیت را با خطر مواجه کرده است.

۴ ) نکته مثبت قطعنامه تاکید بر برگشت به مرزهای بین المللی است که به طور ضمنی تجاوز به تمامیت ارضی را تایید می کند ولی باید توجه داشت که در زمان صدور و پیش از عملیات رمضان رزمندگان ایران تقریباً به مرزهای بین المللی ایران رسیده و در پشت آنها مستقر بودند که این مساله در نقاط جنوبی جبهه جنگ کاملاً واضح بود.

عملیات رمضان در ۲۳ تیر ماه آغاز می شود و پانزده روز ادامه می یابد که در جریان آن برای اولین بار نیروهای نظامی ایران وارد خاک عراق می شوند.

ترور و اقدامات آشوبگرانه مجاهدین خلق و دیگر گروه ها در ایران ادامه داشت. گروه های سلطنت طلب نیز به فعالیت در اروپا می پرداختند. فروش نفت و تعیین قیمت آن در اپک از جمله مهمترین مسائل روز شده بود. تا پایان جنگ ایران و عراق ده قطعنامه دیگر از طرف شورای امنیت صادر شد که چهار مورد آخر پس از ۵۹۸ به تصویب رسیده بود. پذیرش قطعنامه ۵۹۸ قریب یک سال به طول انجامید. این قطعنامه با عبارت منازعه (Conflict) آغاز می شود.

محمدسرابی

منابع؛

۱ - کارنامه توصیفی عملیات های دفاع مقدس - علی سمیعی - ناشر نسل کوثر صفحه ۹۲

۲ - کارنامه توصیفی عملیات های دفاع مقدس - علی سمیعی - صفحه ۱۰۹

۳ - کارنامه توصیفی عملیات های دفاع مقدس - علی سمیعی - صفحه ۱۱۲

۴ - پیام انقلاب شماره ۶۷ - ۲۷/۶/۶۱

۵ - پیام انقلاب شماره ۳۲۱

۶ - روزنامه جمهوری اسلامی - ۲۰/۴/۶۱- صفحه ۱۲

۷ - روزنامه جمهوری اسلامی- ۰/۴/۶۱- صفحه ۱۲

۸ - روزنامه کیهان - ۲۰/۴/۶۱ - صفحه ۲

۹ - دفتر سیاسی سپاه - رویدادها شماره ۹-۲۰/۴/۶۱ صفحه ۲۷

۱۰- سند شماره ۳۲۹۲ - مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ - عملیات رمضان - راوی هادی نخعی- نوار شماره ۶۷۵۵

۱۱ - سند شماره ۳۷۱۷ -مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ- نوار پیاده شده سخنرانی محسن رضایی- صفحه یک تا ۱۱

۱۲- روزنامه کیهان- ۲۱/۴/۶۱ - صفحه ۱۴

۱۳- تحلیلی بر جنگ تحمیلی - دفتر حقوقی وزارت خارجه - جلد اول