سیاست و اخلاق از نگاه امام فخر رازی

امام فخر رازی با وجود شخصیت چند وجهی خود نه مستقیما وارد سیاست شد و نه در مباحث خود جایگاه مهمی را به سیاست اختصاص داد

امام فخر‌رازی همانند سلف خود امام محمد‌غزالی، شخصیتی پیچیده داشت و در تمامی دانش‌های عقلی و نقلی از سرآمدان و نمایندگان جامع آنها به‌شمار می‌رفت. امام فخر‌رازی با وجود شخصیت چند وجهی خود نه مستقیما وارد سیاست شد و نه در مباحث خود جایگاه مهمی را به سیاست اختصاص داد اما از آنجایی كه وی نیز در سده پر‌فراز و نشیب ششم هجری می‌زیست قاعدتا نمی‌توانست به تحولات عظیم جهان اسلام بی‌توجه باشد. از این جهت در لابه لای مباحث وی می‌توان نوشته‌هایی را درباره سیاست و امر حكومت جست‌وجو كرد. او هم مانند غزالی ناچار شد كه تحت تاثیر اتفاقات دنیای اسلام ـ كه دستگاه خلافت از جوانب مختلف مورد تهدید واقع شده بودـ نوعی تحول از سیاست آرمانی به سیاست واقعی را بپذیرد. البته امام فخر‌رازی نو‌آوری خاصی در بحث سیاست از خود نشان نمی‌دهد و با كمی تغییر همان مباحث امام محمد‌غزالی را در این زمینه تكرار می‌كند. با این وصف او می‌گوید كه تاثیر سیاست یا بر باطن افراد است و یا بر ظاهر آنها. آنچه بر ظاهر اعمال می‌شود سیاست پادشاهان و آنچه بر باطن سیاست عالمان است كه عقیده‌های باطل را از بین می‌برد و عقاید درست را با دلیل و برهان بر مردم عرضه می‌كند.

اما سیاست آرمانی كه هم بر بواطن و هم بر ظواهر اثر دارد سیاست انبیاست. بنابراین هر كس در پادشاهی و علم سرآمد باشد شایستگی خلافت را داراست. از این سخن امام فخر‌رازی مشخص می‌شود كه با توجه به ختم دایره نبوت و اینكه سیاست عالمان منحصر به بواطن است تنها سیاستی كه اكنون توانایی اصلاح امور مردم را دارد ریاست خلفا و پادشاهان است. فخر‌رازی مانند اكثریت متفكران اسلام تحت تاثیر ارسطو بر مدنی‌الطبع بودن انسان تاكید دارد.

● از همین جا بر سیاست ظاهر یعنی خلافت و پادشاهی جهت رفع ظلم بر افراد تاكید ویژه‌ای دارد. به نظر او سیاست به چند دلیل جزو برترین علوم قرار می‌گیر‌د؛

▪ نخست اینكه منفعت، سیاست عام است و باعث ایجاد فضای امن و آسایش برای همه می‌شود.

▪ دوم اینكه وسیله كسب سیاست عقل و تایید الهی و ارشاد غیبی است كه از همه شریف‌تر است.

▪ بالاخره اینكه تاثیر سیاست بر نفوس و ارواح آدمیان می‌باشد كه نفس و روح جوهر انسانی است و از همه شریف‌تر است.

● فخر‌رازی بعد از تاكید بر اهمیت علم شریف سیاست دو نوع آن را از هم تفكیك می‌كند؛

▪ یكی سیاست فاضله كه همان حكومت امام خلیفه یا سلطان است در جهت مصالح مردم كه نهایتا آنها را به سعادت حقیقی رهنمون می‌كند

▪ دیگری سیاست ناقصه كه عنصر اصلی آن تمسك به ظلم و جور توسط حاكم یا رئیس مدینه است.

همانطور كه ملاحظه می‌شود تعبیر امام فخر رازی نیز چون بسیاری از اندیشمندان اسلامی از سیاست سنتی است. یعنی اینكه اولا سعادت انسان در جامعه به دست می‌آید و نكته مهم اینكه پادشاه خلیفه و یا حاكم نقش مهمی در سعادت و صلاح جامعه بر عهده دارد. چرا كه اگر خلیفه و یا سلطان از فضایل شخصی برخوردار باشد می‌توان جامعه را به سمت خیر هدایت نماید در غیر این‌صورت ما با سیاست ناقصه مواجهیم كه در آن حاكم «بنده حرص و هوا»ست و جامعه را مملو از شرور می‌كند.