نقش نظام مشاوره و راهنمایی در سمت دهی به استعدادها

امروزه, هیچ فردی نمی تواند خط سیر زندگی خود را خارج از خطوط مستقیم و غیرمستقیم و معطوف به هدف راهنمایی و مشاوره ترسیم كند اندیشمندان علم جامعه شناسی و روانشناسی معتقدند اگرچه راهنمایی, فرایندی گسترده تر را شامل می شود كه تمام امور زندگی فردی و اجتماعی فرد را در برمی گیرد ولی مشاوره, قلب برنامه راهنمایی و از خدمات اساسی آن است

امروزه، هیچ فردی نمی تواند خط سیر زندگی خود را خارج از خطوط مستقیم و غیرمستقیم و معطوف به هدف راهنمایی و مشاوره ترسیم كند. اندیشمندان علم جامعه شناسی و روانشناسی معتقدند اگرچه راهنمایی، فرایندی گسترده تر را شامل می‌شود كه تمام امور زندگی فردی و اجتماعی فرد را در برمی‌گیرد ولی مشاوره، قلب برنامه راهنمایی و از خدمات اساسی آن است. <مشورت كردن، برانداختن رای هااست.> با كنكاشی ساده در این جمله كوتاه از نویسنده مرزبان نامه به سادگی می توان دریافت كه راهنمایی و مشورت كردن با دیگران در تصمیم گیری، انتخاب و به كارگیری راه حل های مناسب در زندگی برای انسان ها، در ردیف نیازهای ضروری به شمار می رود، آن هم در سنینی كه فرد ناچار به انجام انتخاب های مهمی است. در ایران، مساله راهنمایی و مشاوره و تهیه مقدمات آن بین سال های ۱۳۳۷ تا ۱۳۵۰ شروع شد و جریان پیدا كرد. از سال های ۱۳۳۷ با برگزاری سیمنارهای متعددی، طرح مشاوره و راهنمایی در آموزش و پرورش مطرح شد و نیز تربیت نیروی مشاوره در دانشگاه ها و تهیه ابزار كار مشاوران، دوره های كارآموزی ضمن خدمت، تهیه وظایف و طرح و جاانداختن آن از جمله اقدامات بعدی در این دوره بوده است.برای پیشرفت و گسترش این طرح، اقدامات متعددی انجام شد و دوره هایی ترتیب داده شد تا دست اندركاران تعلیم و تربیت با برنامه راهنمایی آشنا شوند. ازاین رو اعزام مشاوران به مدارس، تهیه مقالات و بروشورهای مختلف، تهیه پرونده های تحصیلی و تربیتی، تهیه پرسش نامه های مختلف و ایجاد مراكز مشاوره و راهنمایی در برخی از مراكز استان ها از جمله اقداماتی است كه در این دوره انجام شد.در سال های ۱۳۴۴ و ۱۳۴۵، درس مشاوره و راهنمایی در دانش سرای عالی تهران، جزو دروس رسمی قرار گرفت. از مهرماه ۱۳۵۰ نیز كه اولین كلاس دوره راهنمایی تحصیلی تشكیل شد، در زمینه اجرای برنامه راهنمایی، فعالیت های زیادی صورت گرفت كه آشنا كردن والدین و مربیان و دانش آموزان با برنامه های مشاوره و راهنمایی به اعزام مشاوران به مدارس، تهیه پرونده تحصیلی، تست و اجرای آنها از آن جمله است.تحولات در تاریخ مشاوره در سیستم آموزشی تا آنجا بیش رفت كه در سال ۱۳۶۴، هسته های مشاوره و راهنمایی، مجدداً در مناطق آموزش و پرورش تا سیس شد. درحال حاضر نیز، برنامه های مشاوره ای مدارس به سمت تخصصی شدن و خدمات مشاوره ای سوق داده شده است و طرح هایی چون طرح احیای نقش مشاوره ای معلمان درحال اجراست.

مشاوره و ضرورت آن

راهنمایی و مشاوره در چهره های مختلف خود، نظامی از رویكردها و راه حل های مناسب و بهینه برای حل مسا له و انجام انتخاب های درست، فراروی دانش آموزان و دیگر افراد در مقاطع مختلف تحصیل و زندگی قرار می دهد كه از جمله آنها می توان به مشاوره تحصیلی، مشاوره شغلی، مشاوره در شرایط بحرانی و... اشاره كرد. مشاوره تحصیلی به دانش آموزان كمك می كند ویژگی ها و استعدادهای خود را بهتر بشناسند و به شرایط و خصوصیاتی كه یا توجهی به آنها نداشته اند یا میزان توجه به آنها كمتر بوده است، با دقت بیشتری نگاه كنند. علاوه بر این، اطلاعات آنها را در زمینه های مختلف تحصیلی بالاتر برده و درصورت وجود نواقصی در عملكردشان، آنها را شناسایی كرده و راه حل هایی برای رفع نواقص ارایه می كند. به این ترتیب دانش آموزان می توانند عملكرد بهتری نسبت به قبل در زمینه درسی داشته باشند، انتخاب های مفیدی انجام دهند و اشكالات احتمالی را رفع كنند.یدالله توكلی، كارشناس مسئول راهنمایی و مشاوره تحصیلی و شغلی دفتر برنامه ریزی امور فرهنگی و مشاوره وزارت آموزش و پرورش، یكی از وظایف اصلی مشاوران در مدارس را ارایه خدمات راهنمایی و مشاوره تحصیلی عنوان می كند و می گوید: به مجموعه خدمات و فعالیت های علمی و سازمان یافته ای كه بدان وسیله به فرد در زمینه شناسایی و انتخاب رشته تحصیلی، واحدهای درسی، مقررات آموزشی، شناسایی استعدادها، رغبت ها، محدودیت ها و حل مشكلات تحصیلی كمك می شود، راهنمایی و مشاوره تحصیلی اطلاق می شود.وی می افزاید: براساس شرح وظایفی كه برای مشاوران درنظر گرفته شده و از سوی سازمان مدیریت و برنامه ریزی كشور ابلاغ شده است، مشاوران در سه حیطه راهنمایی و مشاورهِ سازگاری، تحصیلی و شغلی، خدمات لازم را به دانش آموزان ارایه می كنند. برای عملیاتی كردن این خدمات، آیین نامه هایی در سطح ستاد تدوین و در اختیار مشاوران قرار گرفته است. مشاوران نیز با اتكا به دانش نظری و تخصصی كه در این زمینه دارند و باتوجه به دوره های مستمر دانش افزایی كه برای آنان برگزار می شود، عمل می كنند. دكتر علیرضا شریفی، مشاور پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش، مشاوره در سیستم آموزش و پرورش را در دو سطح غیررسمی و رسمی، قابل دسته بندی می داند و می گوید: مشاوره غیررسمی از سوی معلمان و كادر مدیریتی مدرسه به دانش آموزان ارایه می شود. این فرآیند، چه در سال اول دبیرستان و برای انتخاب رشته تحصیلی دوره متوسط صورت گیرد و چه برای انتخاب رشته دانشگاهی، تفاوت چندانی نمی كند. در این نوع مشاوره، تعامل زیادی بین معلم و دانش آموز، خانواده، مدیر و معاون مدرسه وجود دارد. مشاوره رسمی نیز در دو طیف جدا از هم، مشاوره تحصیلی و شغلی را دربر می گیرد. مشاوره تحصیلی، كار بررسی توانمندی ها، استعدادها و زمینه های معلوماتی دانش آموزان و انطباق آنها با شرایط موجود است. بخشی از این نوع مشاوره، به نوع مطالعه، سبك فعالیت معلمان در كلاس و... برمی گردد. آشنایی مشاور با ویژگی ها و مقررات موجود مربوط به هر دوره تحصیلی، بسیار حایز اهمیت است. مشاور تلاش می كند علاوه بر اینكه از جنبه های مختلف هوشی، استعداد و علایق را شناسایی كند، این شناخت را با شناخت های خود دانش آموز درهم آمیزد و با درنظر گرفتن مقررات بیرونی و شرایط ویژه جامعه، اقدام به تصمیم گیری كند. میزان بهره هوشی، نمرات تحصیلی، تعیین نقاط قوت و ضعف دانش آموز در دروس مختلف، بررسی علایق و استعدادهای او در زمینه رشته ها و مشاغل از جمله ویژگی هایی است كه شناسایی آنها برای انجام دقیق مشاوره تحصیلی ضروری است.

مشكلات گریزناپذیر مشاوره

مشاوره تحصیلی نامرئی، بخشی از عملیات مشاوره را شامل می شود كه مستقیماً به بحث تحصیل دانش آموز نمی پردازد، بلكه مشاوره روان شناختی، جامعه شناختی و روان شناسی اجتماعی است و بیشتر روی رفتارهای فردی و جمعی دانش آموزان تا كید دارد.دكتر شریفی، مشاور پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش با اشاره به اینكه مراكز خدمات مشاوره و روان شناسی كه در سطح مناطق و سازمان های آموزش و پرورش كشور شكل گرفته است، كار مشاوره تحصیلی نامرئی را برعهده دارند، می گوید: در مشاوره تحصیلی نامرئی، ویژگی های شخصیتی دانش آموزان بررسی می شود و دانش آموزانی كه اختلال شخصیتی و رفتاری دارند، شناسایی شده و راهكارهای مناسب برای درمان این اختلالات و مشكلات، اندیشیده می شود. شرایط انجام مشاوره تحصیلی، همانند سایر مشاوره هاست. معمولاً در مدارس، اتاقی به نام اتاق مشاوره وجود دارد. دانش آموزان می توانند به صورت مستقیم یا از طریق صندوق مشاوره با مشاور ارتباط برقرار كنند. پاسخ های خود را نیز می توانند به صورت مستقیم از مشاور دریافت كنند یا به صورت ناشناس در بولتن مشاوره، مطالعه كنند. در هرحال آنچه بیش از هرچیز موردتوجه مشاور پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش قرار دارد، تعمیم مشاوره تحصیلی به مشاوره رفتاری است. به گونه ای كه در هنگام مشاوره تحصیلی، باید رفتارهای سالم اجتماعی، ارزش ها و هنجارهای اجتماعی، مهارت های زندگی به دانش آموز آموخته شود تا وی بتواند خود را با شرایط و فضای اجتماعی جامعه تطبیق دهد. در این میان، نمی توان بر روی معضلات نظام آموزشی كه دانش آموزان را نیازمند مشاوره می كند، چشم بست. دكتر شریفی می گوید: اضطراب و استرس امتحان، حجم وسیع مطالب درسی، روش سنتی تدریس معلمان، عدم آموزش نحوه برنامه ریزی به دانش آموزان و نیز نبود ارتباط منطقی بین نیازهای جامعه و رشته های تحصیلی از جمله مواردی است كه گریز از آنها از شاهراه مشاوره و خدمات مشاوره ای می گذرد.در فرآیند مشاوره تحصیلی، لزوم انجام مشاوره با والدین نیز ضرورت و اهمیت خاصی پیدا می كند. لازم است كه والدین و خانواده، اطلاعات كافی از ویژگی ها و استعدادهای فرزندان خود كسب كرده و كمك های مفیدی برای فرزندان دانش آموز خود فراهم كنند. در سطح وسیعتر، برای نتیجه بخشی فعالیت های مرتبط با مشاوره تحصیلی، ضرورت وجود بانك اطلاعات شغلی بیش از پیش احساس می شود. كارشناس مسئول راهنمایی و مشاوره تحصیلی و شغلی دفتر برنامه ریزی امور فرهنگی و مشاوره وزارت آموزش و پرورش با اشاره به ضرورت وجود بانك اطلاعات شغلی می گوید: وزارت آموزش و پرورش، ضرورت وجود بانك اطلاعات شغلی را در سال ۱۳۷۵ احساس كرد و در سال بعد از آن با ارسال دستورالعملی، تشكیل بانك اطلاعات تحصیلی و شغلی را به ادارات آموزش و پرورش استان ها ابلاغ كرد تا با محوریت مشاوران و همكاران، سایر معلمان، دانش آموزان و خانواده های آنان، اطلاعات تحصیلی و شغلی مناطق مختلف جمع آوری شود و در اختیار دانش آموزان قرار گیرد.

مشاوره شغلی و سازگاری های حرفه ای

امروزه، دیگر جوانان، شغل و حرفه خود را از پدران به ارث نمی برند. پیچیده ترشدن جوامع، گسترش یافتن حرفه ها و مشاغل متعدد، تخصصی تر شدن حرفه ها و احساس نیاز به همخوانی بین توانایی فرد و نوع حرفه، نیاز مراكز صنعتی و... به افراد ماهر، افزایش بی رویه جمعیت جوان كشورها و افزایش دانش آموزان و... زمینه و احساس نیاز به وجود فرآیندی با عنوان راهنمایی شغلی را فراهم كرده است. براساس آنچه از تاریخچه مشاوره شغلی، موجود است، آغاز كلی فرآیند مشاوره با كارهای فرانك پارسونز در سال های ۱۹۰۷ و ۱۹۰۸ كه او را پدر راهنمایی شغلی و حرفه ای می دانند در شهر بستون آمریكا بود. شغل و حرفه، بخش مهمی از زندگی هر فردی را به خود اختصاص می دهد. تحقیقات نشان می دهد عدم رضایت شغلی یكی از مهمترین مشكلات استرس زا در زندگی فرد است كه می تواند جنبه های دیگر زندگی او را تحت تا ثیر قرار دهد. چنانچه كارشناس مسئول راهنمایی و مشاوره تحصیلی و شغلی دفتر برنامه ریزی امور فرهنگی و مشاوره وزارت آموزش و پرورش بر رابطه تنگاتنگ انتخاب رشته تحصیلی، انتخاب شغل و نیاز بازار كار تا كید می كند. وی معتقد است: انتخاب یك شغل مناسب از مسیر انتخاب یك رشته مناسب تحصیلی می گذرد. طی فرآیند مشاوره شغلی، توانایی ها، استعدادها، رغبت ها و محدودیت های فردی شناسایی می شود. علاوه بر این، مشاغل متعدد و عواملی كه منجر به رضایت و موفقیت شغلی می شود، شناسایی شده و سازش منطقی بین خصوصیات شخصی و شرایط شغلی كه به موفقیت و رضایت شغلی می انجامد، ایجاد می شود.توكلی می افزاید: برای انجام مشاوره درست شغلی باید بین آموزش و پرورش كه متولی شناخت و پرورش استعدادهاست و آموزش عالی كه وظیفه تربیت نیروی متخصص را برعهده دارد و نیز بازار كار كه تعیین كننده نیازهای شغلی است، هماهنگی و همكاری مستمر وجود داشته باشد. وی با اشاره به زمان اقدام به مشاوره شغلی می گوید: باتوجه به گسترش یافتن مشاوره شغلی و احساس نیاز شدید به آن به صورت برنامه ریزی های كلی، تلاش می شود از همان دوران تحصیل، گام های اولیه راهنمایی شغلی برداشته شود. سال اول دبیرستان به طور معمول زمان رسمی برای شروع آشناسازی دانش آموزان با مشاغل و حرفه های مختلف است كه به صورت فعالیت های كلاسی، تهیه بروشورهای شغلی، بازدید از مشاغل مختلف و برگزاری اردوها انجام می گیرد و تلاش می شود با ارایه اطلاعات كافی به دانش آموزان درمورد مشاغل مختلف و همچنین درنظر گرفتن توان و استعدادهای خود، به انتخاب رشته تحصیلی بپردازند. برای كمك بیشتر به دانش آموزان، از مصاحبه ها و مشاوره ها و همچنین اجرای آزمون های مختلف و به ویژه رغبت سنج استفاده می شود. مشاور با درنظر گرفتن فعالیت تحصیلی دانش آموز در طول سال و نمرات او در آزمون رغبت سنج و علایق و دیگر توانایی های او، اولین گام را برای انتخاب شغل مناسب در آینده كه با انتخاب رشته تحصیلی وی ارتباط نزدیكی دارد، برمی دارد.علاوه بر تمام روش های مختلف مشاوره شغلی، برخی مراكز و مؤ سسات برای انتخاب كارمندان و شاغلان خود با درنظر گرفتن اهداف و آرمان هایی كه دارند و ویژگی هایی كه موردنیاز مشاغل آنهاست در مصاحبه های استخدامی خود با بررسی توانایی ها و استعدادهای فرد به گزینش افرادی می پردازند كه خصایص آنها بیشتر از بقیه به اهداف آنها نزدیكتر باشد و همخوانی بیشتری با مشاغل موردنظر داشته باشد.

ناهید حسینی