موسیقی ترکمن صحرا

طایفه هایی از قوم ترکمن اوغوز های سابق که هزار و اندی سال پیش به هنگام زیستن در کناره های رود سیحون واقع در ماوراء النهر ورارود به دست امیران سامانی مسلمان شده بودند, ششصد سال بعد در محدوده ای جغرافیایی سکنا گزیدند که امروزه ترکمن صحرا خوانده می شود

طایفه هایی از قوم ترکمن ( اوغوز های سابق ) که هزار و اندی سال پیش به هنگام زیستن در کناره های رود سیحون واقع در ماوراء النهر ( ورارود ) به دست امیران سامانی مسلمان شده بودند، ششصد سال بعد در محدوده ای جغرافیایی سکنا گزیدند که امروزه ترکمن صحرا خوانده می شود.

این منطقه که در منتها الیه شرق مازندران و بخشی از شمال خراسان جای دارد، ناحیه گسترده ای است محدود به مرزهای ترکمنستان از شمال، شهرستان بجنورد از شرق، دریای مازندران از غرب، و رشته کوه های البرز از جنوب.

امروزه در ترکمن صحرا تیره های مهمی چون « یموت »، « گوگلان » « نخوردلی » و « سالور » زندگی می کنند که تیره های کم نفر « تکه »، « مورچه لی » و « أنه ولی » را نیز می توان به آن ها اضافه کرد . از این قوم در دائرة المعارف چینی قرن هشتم میلادی تحت عنوان «Tokomong» و در قدیمی ترین متن های اسلامی در قرن چهارم هجری قمری، تحت عنوان ترکمن نام برده شده است.

نیاکان تیره های ترکمن ( اوغوزها ) که در رده بندی ترک نژادان، از ترکان شرقی اند، به هنگام حرکت از غرب چین و جنوب مغولستان به سوی آسیای میانه، خنیاگران دوره گردی را به همراه داشتند که « اوزان » نامیده می شدند.

اوزان ها زبان گویا و روایتگر رنج های مردم خود بودند. اوزان ها که کارشان ریشه عمیقی در آیین شامانی و پرخوانی (جادو پزشکی ـ موسیقی درمانی) داشت، در شأن قهرمانان ایل، حماسه ها می سرودند و این را می توان همه آثار بنیادی موسیقی ترک زبانان دانست. به عبارت دیگر، اوزان ها، بخشی عاشیق و ترکی سرایان سده های گذشته اند که سوگ و شادی و رزم و بزم انسان ها را با واژگانی ساده و آهنگ هایی موزون و دلنشین بیان داشته اند و با انتقال آن ها از نسلی به نسل دیگر، این آثار را به ما رسانده اند.

نامدارترین « اوزان » در فرهنگ ترکی روزگار پس از اسلام، شخصیتی به نام « غورقوت آتا » یا « دأده غورقوت » است. در کتاب جامع التواریخ نوشته ی « رشیدالدین فضل الله همدانی » و شجرة التراکمه نوشته ی « ابوالقاضی خان » نیز به این شخصیت اشاره شده است.

« اسپینسکی » محقق روسی، در اثر خود «موسیقی ترکمن» می نویسد:

« بخشی به کسی اطلاق می شده است که خط اویغوری را می توانسته به خوبی بخواند ». «اسپینسکی» در جای دیگری از این کتاب می گوید:

« باکشی واژه ای مغولی است و معنی استاد می دهد و به کسی اطلاق می شده که حالات شمن را به خود می گرفته است ». اما عنوان بخشی در متن های فارسی به معنای « بخشیدن » و « هبه کردن » آمده است.

بخشی ها، روان پزشکانی هستند که نفسی گرم به ایشان بخشیده شده است.

گمان می رود که واژه « بخشی » عمری بیش از ۲۵۰ تا ۳۰۰ سال نداشته باشد؛ چرا که در زمان مختوم قلی واژه « اوزان » هنوز مصطلح بوده و هنوز تماما" جای خود را به واژه « بخشی » نداده بوده است. چنان که عارف و شاعر بزرگ ترکمن، مختوم قلی در یکی از شعرهای خود آن دو را مترادف هم آورده است: « اگر به ایل سعادت روی کند، بخشی و اوزان در آیند ».

« بخشی » ترکمن، در همه جا با دو تار و آواز، تاریخ قوم خویش را می گوید. او آن قدر حرف دارد که فرصتی برای شاد زیستن و آرام زیستن ندارد. شاید به همین دلیل است که رقص، که در اغلب فرهنگ های نواحی ایران، بخشی از ادبیات شفاهی را تشکیل می دهد و در برخی از فرهنگ ها از مهم ترین عوامل بروز و ارائه فرهنگ یک قوم به شمار می رود، در میان ترکمن ها جای ویژه ای ندارد و عدم حضور سازهای کوبه ای در فرهنگ و موسیقی ترکمنی می تواند دلیلی بر این مدعا باشد.

وابستگی زیاد ترکمن به اسب در گذشته و حضور سنت دیرینه قالی بافی و نمد مالی در ترکمن صحرا باعث شده است که مردم ترکمن پدیده ریتم را در فرهنگ خود در تداوم صدای موزون و متنوع سم اسبان و حرکت ها و صداهای ریتمیک شانه در قالی بافی و حرکت های موزون در نمد مالی جست و جو کنند. در این جا صدای سم اسبان و صدای برخورد شانه بر تارو پود قالی به جای سازهای ضربی نشسته است.

● دوتار:

در موسیقی ترکمنی دوتار مهم ترین ساز است. این ساز را از آن روی که بیشتر کاسه آن را از چوب درخت توت می سازند، « توت تار » و از آن روی که چوب را برای خشک کردن در تنور می گذارند، « تامدیره » ( تامدیر در زبان ترکمنی به معنی تنور است ) و به طور اولی از آن روی که دارای دو سیم است، «دوتار » می نامند. در قدیم وترهای دوتار از جنس ابریشم تابیده شده بود، اما امروزه از سیم فولادی استفاده می شود.

شریف شیرمحمدلی

منبع: سایت www.irab.ir