مطالعات قرآنی در آلمان انگیزه ها و دستاوردها

از آنجا كه دین اسلام, آخرین ادیان آسمانی, در شرق ظهور كرده و از آنجا ,مناطق مختلف جهان را در نوردیده است, گروهی از خاورشناسان به مطالعه دربارهٔ عقیده, زبان, ادبیات, تاریخ و دیگر جنبه های تمدن اسلامی و مسلمان پرداخته اند و علوم مختلف اسلامی همچون علوم قرآنی, علوم حدیث, سیرهٔ نبوی, زبان و علوم عربی, تاریخ ملل اسلامی و انتشار اسلام و تمدن اسلامی و سرچشمه های آن و تأثیر هر یك از اینها بر اندیشه بشری را مورد بررسی قرار داده اند

از آنجا كه دین اسلام, آخرین ادیان آسمانی, در شرق ظهور كرده و از آنجا ،مناطق مختلف جهان را در نوردیده است, گروهی از خاورشناسان به مطالعه دربارهٔ عقیده, زبان, ادبیات, تاریخ و دیگر جنبه های تمدن اسلامی و مسلمان پرداخته اند و علوم مختلف اسلامی همچون: علوم قرآنی, علوم حدیث, سیرهٔ نبوی, زبان و علوم عربی, تاریخ ملل اسلامی و انتشار اسلام و تمدن اسلامی و سرچشمه های آن و تأثیر هر یك از اینها بر اندیشه بشری را مورد بررسی قرار داده اند. موضوعی ازموضوعات اسلامی نیست كه مستشرقان به پژوهش و مطالعه در آن نپرداخته و آثاری در باره آن پدیده نیاورده باشند, و از آنجا كه قرآن كریم, منبع اصلی شریعت اسلامی است, همه خاورشناسان و به ویژه خاورشناسان آلمانی توجه و اهتمام خاصی بدان نشان داده اند. در این پژوهش به بررسی مهمترین مطالعات و كوششهای مستشرقان آلمانی در باره قرآن كریم و علل و انگیزه های روی آوری آنان به این موضوعات و پژوهشها و دستاوردهای آنان خواهیم پرداخت.

●سهم مستشرقان آلمانی در مطالعات قرآنی

در اینجا مقصود ما از مطالعات قرآنی، [بررسی] قرآن كریم و علوم آن، یعنی علم تفسیر، علم قرائات، اسباب النزول و ....، متن قرآن، زبان قرآن و رابطه و دیدگاه قرآن كریم نسبت به ادیان صاحب كتاب دیگر است.

خاورشناسان آلمانی، مانند دیگر خاورشناسان به همهٔ موضوعات ذكر شده، پرداخته اند اما به برخی از مباحث خاص بیش از موضوعات و مباحث دیگر توجه كرده اند و برای آنها اولویت قائل شده اند از جمله: مطالعه دربارهٔ متن قرآن، قرائات و رابطهٔ قرآن با ادیان دیگر.

در اینجا به سبب پراكندگی موضوعات و كثرت كارهای خاورشناسان آلمانی، تنها به نقش آنان در ترجمه و چاپ متن قرآن و تصحیح نسخ خطی مرتبط با قرآن و علوم قرآنی پرداخته و پس از آن به مهمترین مطالعات مستشرقان آلمانی درباره قرآن كریم اشاره می نماییم.

اولین ترجمه آلمانی از قرآن در سال ۱۷۷۲ م توسط دیوید فردریش مگرلین،۱ صورت پذیرفت و پس از آن در سال ۱۷۷۳ م. مستشرق بوسین ترجمه خود را عرضه كرد كه این ترجمه بعدها در سال ۱۸۲۸ م. توسط وال۲ و اولمان۳ ویرایش و تجدید چاپ شد.۴ بعد از این ترجمه, ترجمه های مختلفی از قرآن كریم انجام شد كه برخی شامل همهٔ قرآن و برخی ترجمه آیه یا آیاتی از قرآن بود. تعداد ترجمه های آلمانی از قرآن افزون بر ۱۴ ترجمه می شود۵ كه مهمترین آنها ترجمهٔ ماكس هنینگ۶ است كه خانم آن ماری شیمل۷ آن را با اضافه كردن یك مقدمه و برخی توضیحات تجدید چاپ نمود، همچنین ترجمه رودی پارت۸ نیز از اهمیت فراوانی در میان خاورشناسان آلمانی برخوردار است.

افزون بر این ترجمه های استشراقی، ترجمه هایی نیز از دانشمندان مسلمان در دست است، از جمله ترجمهٔ آلمانی قرآن كه مؤسسه باواریا انجام داده و شامل متن عربی قرآن و ترجمه و تفسیر آن به زبان آلمانی است، كه این امر باعث حجیم شدن این ترجمه و كمی استفاده از آن شده است. ترجمهٔ دیگر اثر احمدفن دنفر۹ است كه مشتمل بر مقدمه خوبی درباره اسلام و قرآن كریم است و به نظر من، از بهترین ترجمه های آلمانی قرآن چه از مستشرقان و چه از مسلمانان به شمار می رود. شورای عالی امور اسلامی۱۰ مصر نیز اقدام به ترجمه ای منتخب از تفاسیر نمود (چاپ قاهره ۱۴۲۰هـ ق/۱۹۹۹ میلادی)

بی تردید وجود ترجمه های اسلامی (ترجمه های مسلمانان) از قرآن كریم به زبان آلمانی یا زبانهای دیگر اروپایی, در دراز مدت باعث تغییر تصویر غبارآلودی كه برخی از مستشرقان از اسلام عرضه داشته اند، می شود. در قرن نوزدهم میلادی، تحقیقات بسیاری درباره متن و تاریخ قرآن صورت پذیرفت. از مهمترین این تحقیقات، كتاب مستشرق آلمانی گوستاو وایل۱۱ با عنوان " مقدمهٔ تاریخی انتقادی به قرآن" بود كه در سال ۱۸۴۴م به طبع رسید و در آن به مطالعه درباره مسأله جمع قرآن كریم و تسلسل تاریخی سوره ها و آیات آن پرداخته بود. وایل، سوره های مكی را به سه بخش تقسیم كرده بود: سوره هایی كه بیم و انذار در آنها وجود دارد به دوره اول مكی، سوره های متأخر و نزدیك به سور مدنی را به دوره سوم مكی و سوره های بینابین را به دوره دوم مكی منتسب نمود.۱۲ تئودور نولدكه۱۳ در كتاب خود، " تاریخ قرآن"۱۴كه در سال ۱۸۶۰ م تألیف كرد تحت تأثیر این نظریه وایل بود.

این رویكرد در مطالعهٔ متن قرآن كریم، تحت تأثیر رویكردی كه در آن زبان در باب نقد تاریخی متون دینی رواج داشت مطرح شد. این نظریه در پایان قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ میلادی توسط یولیوس ولهاوزن، كه طرفدار نولدكه۱۵ بود مطرح شد. بر اساس این نظریه، تورات كنونی با آنچه در زمان حضرت موسی علیه السلام رواج داشته، تفاوت دارد و بسته به دوره های مختلف زندگانی بنی اسرائیل بخش هایی بدان افزوده شده كه اكنون باید با نقد تاریخی این متن، لایه های مختلف آن را بازشناسی كرد.

در اینجا اشاره به چند نكته لازم است:

۱- مطالعه وایل و نولدكه، ابتدا از مطالعات عبری و سامی آغاز شد و پس از آن به مطالعات قرآنی انتقال یافت،۱۶ اما بدون شناخت عمیق از ماهیت متن قرآن.

۲- هر آنچه كه در باب تورات و اناجیل قابل اجراست درباره متن قرآن كریم قابل اجرا نیست چرا كه:

الف) تورات كنونی، به شهادت خود متن و اقوال حكمای تلمود، تورات موسی علیه السلام نیست.۱۷

ب) متن تورات كنونی به مدت حدود هزار سال, یعنی از زمان حضرت موسی تا زمان تدوین آن توسط عزرا در قرن ۵ ق. م.، به شكل شفاهی تداول داشت و در این مدت طولانی، متن تورات از معانی اصلی اش دور شده بود علاوه بر افزوده هایی كه عزرا و سایر نویسندگان در متن وارد كرده بودند.۱۸

ج) تركیب و اختلاط مطالب دینی با مواد بشری و عدم وجود اسنادی كه تعلق تورات كنونی را به عصر موسی علیه السلام اثبات كند.

متن كنونی قرآن كریم، همان متنی است كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم بر كاتبان وحی املاء نموده بود و آنچه در زمان عثمان روی داد، فرایند توحید مصاحف بود و اگر اختلافی میان آنچه كه در زمان عثمان انجام شد با متن اصلی كه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بر صحابه املاء كردند وجود می داشت، صحابه از سویی و نیز دشمنان اسلام و منافقان و مسلمان شدگان از اهل كتاب، نسبت به آن سكوت نمی كردند.۱۹ در نتیجهٔ توجه روزافزون به متن قرآن و نشر آن به زبان اصلی, خاورشناسان آلمانی برای سهولت دست یابی به كلمات و واژه های قرآن و نیز دست یابی به آیات مربوط به هر موضوع، به فراهم آوردن معجم ها و فهرست های مختلف برای قرآن دست یازیدند. معجمی كه گوستاو فلوگل پدید آورد و آن را با عنوان عربی " نجوم الفرقان فی اطراف القرآن" در سال ۱۸۴۲ م در لایپزیگ به چاپ رساند، اولین معجم دربارهٔ كلمات قرآن بود و اساس و مبنای همهٔ معجم های همانند در كشورهای عربی و اسلامی قرار گرفت، اگرچه هیچ یك از كارهای مشابه به درجهٔ دقت و كمال آن نرسید.۲۰ ادوارد مایر (۱۸۵۷-۱۹۴۵م)، "دلیل القرآن" را در جمع مفردات، افعال، حروف جر و حروف عطف قرآن كریم، تألیف كرد. برگشتراسر نیز در این موضوع، حروف النفی فی القرآن (چاپ لایپزیك، ۱۹۱۱م) را ارائه كرد. برگشتراسر به طور ویژه درباره مسأله قرائات تحقیق می كرد و آثار گوناگونی را در این باره به رشته تحریر درآورد كه از جملهٔ آنها " معجم قراء القرآن و تراجمهم" (۱۹۱۲ م) بود.

وی همچنین تعدادی از منابع این حوزه را به چاپ رسانید، از جمله " المختصر فی شواذ القرآن من كتاب البدیع" اثر ابن خالویه را در ۱۹۲۵م و " غایهٔ النهایهٔ فی طبقات القراء" ابن جزری را در ۱۹۳۳ م. چاپ كرد.۲۱ خاورشناسان آلمانی تنها به ترجمه و چاپ قرآن و فراهم آوردن معجم های قرآنی بسنده نكردند بلكه به تصحیح نسخ خطی كتاب های قرآنی نیز پرداختند. از جمله هاینریش فلایشر (H.L.Fleicher) كه به انتشار بسیاری از میراث علمی زبان عربی از جمله تفسیر قرآن قاضی بیضاوی اهتمام ورزید، كتابی كه پیش از او فرایتاج، استاد زبانهای شرقی دانشگاه بن، آن را با عنوان " اسرار التأویل و انوار التنزیل" (لایپزیك،۱۸۴۵م) چاپ كرده بود.۲۲ چاپ فلایشر، اگرچه اسباب نقد و ذكر نسخه های خطی به كار گرفته شده را دارا نبود اما از توانایی او در زبان عربی و شناختش از اسلام نشان داشت.۲۳ وستنفلد (F.Wustenfeld) نیز كتاب "المعارف" ابن قتیبهٔ را در سال ۱۸۵۰م در گوتنگن به طبع رساند و اشملدرز (Schmolders) كتاب " المنقذ من الضلال" ابو حامد غزالی را منتشر ساخت.۲۴

از طرح برگشتراسر نیز نباید غفلت كنیم. وی موزه ای را برای جمع آوری قرائات و تفاسیر مختلف هر یك از آیات قرآن، ایجاد كرد اما به سبب درگذشت زود هنگامش موفق به اتمام این طرح نشد و اتو بریتزل به تكمیل این طرح اقدام كرد.

بخش دیگر مطالعات مستشرقان آلمانی به موضوع اهل كتاب در منابع اسلامی مربوط می شود. از میان این مطالعات می توان به پژوهش سیمون وایل دربارهٔ تورات در قرآن (چاپ اشتوتگارت، ۱۸۳۵م) و مجموعه مقالات هیرشفلد (H.Hirschfeld) دربارهٔ مطالعات یهودی- اسلامی كه در مجلهٔ الفصول الیهودیه در فاصله سال های ۱۹۱۰م تا ۱۹۱۱ م منتشر شد، اشاره كرد. همچنین تحقیقی كه فریلیندر به نام " تركیب الفصل فی الملل و النحل للشهرستانی" انجام داد و در یادنامه نولدكه به چاپ رسید، نیز پژوهش باومشتارك (A.Baumstark) درباره مسیحیت و یهودیت در قرآن و اسلام (چاپ ۱۹۲۷م) و پژوهش دیگر او با عنوان " مطالعه مذهب طبیعت واحده نصرانی در قرآن" كه درسال ۱۹۵۳ م منتشر شد. اما دیوید بانت (D.H.Baneth) كه در ابتدا به مطالعه زبان آرامی قدیم و زبان های كنعانی می پرداخت و به پژوهش در زبان عربی و فلسفه اسلامی در آكادمی علم یهودی روی آورد و تحقیقات فراوانی را منتشر كرد كه از جمله آنها نقد كتاب " الحجهٔ و الدلیل فی نصرهٔ الدین الذلیل" اثر یهودا هالیفی و نیز چاپ " تنقیح الابحاث فی الملل الثلاث" ابن كمونه با ترجمهٔ آلمانی بود.۲۵

مطالعات عربی - اسلامی از پایان قرن ۱۷م در آلمان آغاز شد و در طول قرن ۱۹ تحول گسترده ای یافت و اگر فعالیت های خاورشناسان آلمانی در طی قرون ۱۸ و ۱۹ و اوایل قرن ۲۰را مورد بررسی قرار دهیم، می بینیم كه بسیاری از آنان تلاش های علمی خود را از سویی در مطالعات عربی-اسلامی و از سوی دیگر در مطالعات عبری و عهد قدیم سامان داده اند. كسانی چون فلایشر, نولدكه، گراف، وایل، ولهاوزن و بسیاری دیگر. این امر نشان از آن دارد كه مطالعات عبری و پژوهش های مرتبط با عهد قدیم در پیدایش و تطور همپای مطالعات عربی- اسلامی در آلمان پیش رفته و نمی توان این دو حوزه را از یكدیگر جدا دانست، بلكه باید گفت كه انگیزه های شكل گیری و رشد و تحول آنها به هم نزدیك است چرا كه هدف اصلی اهتمام به زبان عربی در آلمان، دستیابی به فهم عهد عتیق به زبان اصلی آن، یعنی عبری بوده است.

* نویسنده: دكتر احمد محمود هدیدی / ترجمه و تلخیص: سعید زعفرانی زاده

* دانشجوی رشتهٔ الهیات، معارف اسلامی و ارشاد دانشگاه امام صادق علیه السلام - گرایش قرآن و حدیث - ورودی ۷۶

پی نوشت ها

* - مشخصات كتاب شناختی مقاله چنین است: احمد محمود هدیدی، " الدراسات القرآنیه فی المانیا: دوافعها و آثارها" ، عالم الفكر، سال۳۱،شماره۲، دسامبر ۲۰۰

۱ - David Friedrich Megerlin

۲ - Wahl

۳ - L. Ohlmann

۴-نك: سامی سالم حاج، الظاهرهٔ الاستشراقیهٔ و أثرها علی الدراسات الاسلامیهٔ،(ج۱،مركز دراسات العالم الاسلامی، مالطه، ۹۹۱ م)، ص۲۱۳

۵-دربارهٔ شماره ترجمه های آلمانی قرآن كریم نك: " محمود حمدی زقزوق، الاستشراق وا لخلفیهٔ الفكریهٔ للصراع الحضاری", كتاب الامهٔ، ش ۵، رجب ۱۴۰۵ هـ .ق./ آوریل ۱۹۸۵م، ص ۶۵

۶ - Max Henning

۷ - Annemarie Schimme

۸ - Rudi Paret

۹ - Ahmad Von Denfer

۱۰- المجلس الاعلی للشؤون الاسلامیه

۱۱ - nnnnn

۱۲- نك :

Rudis Paret, Mohammad under Koran ۷. Auflage, W. Kohlhammer,و Stuttgat,Berlin, Koln, ۱۹۹۱, pp. ۱۶۶-۱۶۷

۱۳ - Th. Noldeke

۱۴- به سبب اهمیت این كتاب نولدكه، شوالی (Fr.sch Wally) به ویرایش و درج پاورقی بر آن اقدام كرد و آن را در دو جلد در سالهای ۱۹۰۹ و ۱۹۱۹ م. تجدید چاپ نمود. پس از آن برگشتراسر (G.Bergstrasser) و پریتزل (o.pretzl) در سالهای ۱۹۲۶م. و ۱۹۳۵م. ویرایش سوم این كتاب را عرضه كردند.

۱۵ - ولهاوزن و نولدكه، هر دو از شاگردان هاینریش ایفاله بودند.

۱۶ -نك: یوهان، فوك، تاریخ حركهٔ الاستشراق، الدراسات العربیهٔ فی اروبا حتی بدایهٔ القرن العشرین، ترجمه دكتر عمر لطفی عالم (ج ۱، دمشق، دارقتیبه، ۱۴۱۷ هـ .ق. / ۱۹۹۶م.) ص ۲۳۲، نجیب عقیقی، المستشرقون (ج۴، قاهره: دارالمعارف، بی تا) ،ج ۲، ص ۳۶۶-۳۷۹ ۱۷ -نك: اسپینوزا، رسالهٔ فی اللاهوت و السیاسهٔ، ترجمه و مقدمه دكتر حسن حنفی، ص ۲۶۵-۲۸۲

۱۸ - اسماعیل راجی فاروقی، اصول الصهیونیهٔ فی الدین الیهودی، (ج۲، قاهره: مكتبه وهبه، ۱۹۹۸م.)، ص ۸

۱۹ - مناع قطان، مباحث فی علوم القرآن (ج۱۵، مؤسسه الرساله، سوریه، ۱۴۰۵هـ /۱۹۸۵م) ص ۱۲۹

۲۰ - عبدالرحمان بدوی، موسوعه المستشرقین (ج ۱،بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۸۴م. ) ص ۳۸۷

۲۱ -نك: میشال جحا، الدراسات العربیهٔ و الاسلامیهٔ فی اروبا، (ج ۱، معهدالانماء العربی، بیروت، ۱۹۸۲)،ص ۲۰۱، نجیب عقیقی , ج ۲، ص ۳۶۴، ۴۵۱

۲۲ - یوهان فوك، ص ۱۷۷

۲۳- همانجا

۲۴ - نجیب عقیقی، ص ۳۶۷، عبدالرحمان بدوی، ص ۳۷

۲۵ - نك، نجیب عقیقی، ص ۴۰۰,۴۳۱,۴۷۹

Korari studies in Germany: Motives and outcomes

Dr. Ahmad Mahmood Hadidi

With regard to the fact that Islam appeared in east and from there it conquered many parts of the world, many orientalist have tried to study the ideas, language, literature, history and other aspects of the Islamic civilization.

They have also studied the effects, various Islamic sciences such as: "Hadith", Arabic studies, the history of the Islamic nations and etc, caused on man۰۳۹;s thought. They missed no subject to study and research and left many books in this field. As the Holy Koran is the main source of this religion, it has been the main point of concentration for many orientalists, especially Germans.

In this paper we have considered the main efforts of the German orientalists along with the motivations that pushed them toward Koran۰۳۹;s studies