اسلام شناسی و ایران شناسی از نگاه ژرمن ها

در این مقاله شناخت شرق از نگاه ژرمن ها بررسی شده است صرف نظر از نظریات آن ها در خصوص اسلام شناسی و ایران شناسی, این بحث ها افق جدیدی در تعاملات و تقابلات دو طرف ایجاد می کند

ماهیت و کارکرد تمایزبخشی فرهنگ عاملی مهم در تحلیل‌ها و تبیین‌های مسائل جوامع انسانی است. تقسیم‌بندی نگاه و فهم از بیرون و از درون ناشی از همین کارکرد است. درواقع، عوامل تأثیرگذار بر معرفت‌شناسی و شناخت در این تقسیم‌بندی، طرح مسأله و چگونگی حل مسأله را متفاوت و چه‌بسا متضاد می‌سازند. بحث شرق‌شناسی نیز در زمره تحلیل فوق جای می‌گیرد. در این مقاله شناخت شرق از نگاه ژرمن‌ها بررسی شده است. صرف‌نظر از نظریات آن‌ها در خصوص اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی، این بحث‌ها افق جدیدی در تعاملات و تقابلات دو طرف ایجاد می‌کند.

شرق‌شناسی، پدیده‌ای کم و بیش جدید است، ولی ریشه تاریخی آن را می‌توان ابتدا در سنگ‌نوشته‌ها و کتیبه‌ها، و بعد در تاریخ جنگ‌های صلیبی پیدا کرد. البته ارتباطات و تقابل‌های نظامی و سیاسی هم تبادل فرهنگی میان کشورهای شرقی و غربی را باعث می‌شد. مطالعه و تحقیق درباره پدیده "شرق‌شناسی"، به ویژه اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی، در همه ابعاد و از نظر زمانی و مکانی و مکتبی بسیار وسیع، مشکل و پیچیده می‌باشد. لذا محور اصلی این مقاله علاوه بر تعریف، سیر و ضرورت "شرق‌شناسی و دیدگاه‌های مغرب‌زمین نسبت به دین اسلام، که متأسفانه اکثراً آلوده به غرض‌ورزی و جهل بوده است، مطالعه، بررسی و معرفی "شرق‌شناسی"، به ویژه اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی در آلمان می‌باشد. البته گذرا به شرق‌شناسی کشورهای آلمانی‌زبان اتریش و سوئیس نیز اشاره شده است.

ویژگی‌های "شرق‌شناسی" آلمان، نداشتن هیچ‌گونه مستعمره در خاورمیانه (به جز چند منطقه کوچک در افریقا) و مطالعه و تحقیق در زبان‌شناسی، فقه‌اللغه، باستان‌شناسی و هنر و در دسترس قرار دادن آن‌ها می‌باشد. خانم پروفسور شیمل، که خود از اسلام‌شناسان صادق و بدون غرض می‌باشد، درباره "شرق‌شناسی" به چند نکته اشاره کرده است: "هیچ‌گاه نباید کوشش عظیمی را که بسیاری از شرق‌شناسان در زمینه ترجمه آثار ادبی و شعری و فلسفی به زبان‌های اروپایی و نیز در زمینه تاریخ و جز آن، کرده‌اند نادیده بگیریم. صحیح نیست که همه شرق‌شناسان را به یک چوب برانیم و همه را مغرض بدانیم."[۱] "باید ذکر کنم که آلمانی‌ها فرهنگ‌های هندی، چینی را نیز از نظر نظری تحقیق کرده‌اند... ترجمه‌های آلمانی بسیار زیباست و ادبیات شرق با امانت کامل و بسیار زیبا به آلمانی برگردانده شده است. ما واقعاً به این میراث گران‌بها افتخار می‌کنیم."[۲] اما با این حال نگرانی‌هایی وجود دارد: "من نگرانم که با توجهی که اخیراً به شرق جدید شده است، اشخاصی تحقیقاتشان را بر شرق بنیان نهند که از تاریخ، فرهنگ و پیشینه غنی شرق اطلاعی ندارند... فکر می‌کنم که دانشجوی شرق‌شناسی باید یک دوره مقدماتی در اسلام‌شناسی و ادبیات اسلامی بگذراند."[۳] شایان ذکر است که بعضی از منتقدان به صراحت، از صلاحیت نداشتن شرق‌شناسان در سخن گفتن از اسلام سخن رانده‌اند؛ زیرا شرق‌شناسان هیچ‌کدام از معیارهای بی‌طرفی را که برای بررسی علمی لازم است ندارند.

هدف ما بیشتر مروری بر روابط میان ایران و آلمان، دیدگاه آن‌ها نسبت به اسلام و رویکرد علمی و معرفی خدمات عده‌ای از شرق‌شناسان آلمانی‌زبان به جهان علم و دانش می‌باشد، چون قضاوت در مورد محتوای "شرق‌شناسی" در طی تاریخ با دیدگاه‌های مختلف بسیار مشکل است و در این مقاله کوتاه جای بررسی آن نیست. ولی به طور خلاصه می‌توان خدمات شرق‌شناسان را در شناسایی، گردآوری، فهرست‌نگاری، ترجمه، حفظ و چاپ بسیاری از نسخه‌های خطی مهم شرقی به خصوص اسلامی و تدریس آن‌ها در دانشگاه‌ها خلاصه کرد. آن‌ها برای این کار زحمات بسیار کشیده و این نسخ و ترجمه آن‌ها را در موزه‌ها و کتابخانه‌ها نگهداری کرده‌اند و ما شرقی‌ها از این لحاظ باید از آن‌ها ممنون باشیم، ولی بعضی از آن‌ها ضمن تحقیق، به‌خاطر ضدیت روحانیان مسیحی با اسلام به تحریف و تأویل نیز دست زدند و خرافات و جعلیات را وارد کار پژوهش خود نمودند. البته میان اسلام‌شناسان آلمانی، روشنفکرانی نیز بوده‌اند که اسلام را ستایش می‌کردند؛ مانند یوهان یاکوب رابیکه (۱۹۷۴ــ۱۹۱۶) که با دروغ‌گویی و تهمت‌های دینی روحانیان مسیحی نسبت به پیامبر اسلام و به طور کلی با اسلام هم‌نوایی نکرد و ضمناً جهان اسلام را در قلب تاریخ جهان قرار داد. به همین دلیل روحانیان با او دشمن شدند و او از بهره‌های مادی و معنوی در دانشگاه محروم شد.

مطالعه و تحقیق در "شرق‌شناسی" در آلمان آن‌قدر پراهمیت است که حدود بیست دانشگاه و سی مؤسسه شرق‌شناسی در این کشور به تحقیق، تدریس و تألیف مشغول می‌باشند و کتب و مجلات بسیاری را منتشر می‌کنند. شاید اهمیت آن به علت، همجواری با مسلمانان، و وجود بیش از سه میلیون مسلمان در آلمان و ارتباطات نزدیک اقتصادی و فرهنگی با دول اسلامی باشد.

● بخش اول، زیرساختار شرق‌شناسی

● پیدایش اصطلاح "شرق‌شناسی":

برای اولین‌بار واژه "شرق‌شناسی" (orientalism) در فرهنگ انگلیسی آکسفورد در سال ۱۷۷۹.م به کار رفت و در سال ۱۸۳۸.م نیز در فرهنگ علمی فرانسه رسمیت یافت. این اصطلاح همه شاخه‌های دانشی را شامل می‌شد که در خصوص همه ملت‌های شرقی، و زبان، دین، علوم، آداب و رسوم و فنون آنان پژوهش می‌نماید. البته تعابیر ارسطو در مورد شرق و نوشته‌های هرودوت نیز می‌تواند نوعی شرق‌شناسی قلمداد شود. اگر "شرق‌شناسی" را به مفهوم مطالعه شرق توسط غربیان به عنوان مجموعه فرهنگ‌ها و تمدن‌هایی بپذیریم که در جای دیگری هستند و با تمدن غرب نیز تفاوت ماهوی دارند، باید سال ۱۳۱۲.م را مدنظر قرار دهیم که انجمن علمای مسیحی در وین تصمیم گرفت در شهرهای بزرگ مثل پاریس، اکسفورد و... کرسی‌های تدریس زبان‌های عبری، عربی و یونانی تأسیس کند. ریمون لول تصمیم‌گیرنده اصلی بود. او معتقد بود که با شناخت زبان عربی بهتر می‌توان با فرهنگ و تمدن اسلام آشنا شد و میان اعراب (مسلمانان) نفوذ کرد. در اواخر قرون وسطی، شناخت منظم از شرق شکل گرفت، ولی توانایی لازم برای تهاجم نهایی به جوامع غیراروپایی را نداشت. اما از قرن پانزدهم میلادی، مطالعه درباره شرق لازم شد؛ زیرا اروپاییان برای بهره‌برداری کامل از آسیا و افریقا می‌بایست از خصوصیات این دو قاره اطلاع حاصل می‌کردند. بدین دلیل مدارس زبان‌های شرقیه در اروپا افتتاح شد که در آن‌ها ابتدا، زبان‌های عبری و عربی و بعداً نیز، زبان‌های ترکی و فارسی تدریس می‌شد. در قرن شانزدهم میلادی، شرق‌شناسی از حالت تبلیغ مذهبی قرون وسطایی‌اش خارج شد و از این به بعد، مطالعه شرق، کم‌کم، شکل منظم به خود گرفت، به گونه‌ای که در قرون هفدهم و هیجدهم واقعاً از پیدایش "شرق‌شناسی" صحبت می‌شد.[۴]

● تعاریف "شرق‌شناسی":

این اصطلاح با نظر به دوران‌های مختلف تاریخی و در نظر گرفتن فنّیِ مسائل جغرافیایی، سیاسی و فرهنگی معانی مختلفی داشته است که در این مقاله به مهم‌ترین آن‌ها اشاره شده است. دانشمند مشهور ادوارد سعید، از سه نوع تعریف "شرق‌شناسی" سخن می‌گوید: ۱) شرق‌شناسی به رشته‌ای گفته می‌شود که درباره شرق گفت‌وگو می‌کند، می‌نویسد و می‌آموزد، یعنی شرق‌شناسی رشته فعالیت کسی است که درباره شرق مطالعه می‌کند و یافته‌های خود را در اختیار دیگران قرار می‌دهد. به عبارت دیگر، شرق‌شناسی علمی است که درباره "شرق" قضاوت می‌نماید و واقعیت‌های آن را بررسی و تفسیر می‌کند؛ ۲) شرق‌شناسی نوعی سبک فکر است که بر مبنای یک تمایز بودشناختی و معرفت‌شناختی میان شرق و غرب قرار دارد؛ ۳) شرق‌شناسی، نوعی سبک غربی در مورد ایجاد سلطه، تجدید ساختار، داشتن آمریت و اقتدار بر شرق است.

ادوارد سعید می‌گوید، چون شرق‌شناسی یک واقعیت فرهنگی و سیاسی است، پس در بایگانی حضور ندارد، بلکه بالعکس هرچه درباره شرق گفته یا فکر می‌شود، به دنبال یک رشته خطوط فکری خاص و متمایز و روابط عقلانی شناخت‌پذیر است.

خانم پروفسور شیمل می‌گوید: شرق‌شناسی، علمی است از علوم که جهان غرب با استفاده از آن توانسته است تاریخ جهان اسلام و فرهنگ آن را بشناسد.[۵]

اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی به عنوان شاخه‌هایی از شرق‌شناسی، همانند هندشناسی، ترک و عرب‌شناسی دربرگیرنده بررسی تاریخ، زبان، ادبیات، قوم‌شناسی، هنرها و ادیان و به طور کلی یادمان‌های مادی و معنوی اقوام ایرانی است.

● ضرورت و دوره‌های شرق‌شناسی:

به طور کلی، حدود هشت قرن است که پژوهش‌هایی تحت عنوان "شرق‌شناسی" ولی با اهداف مختلف، انجام می‌گیرد و نخستین گام‌های آن نیز در کلیسا برداشته شد و نخستین شرق‌شناسان نیز از میان راهبان و کشیشان برخاستند و اکثراً از دانشمندان دینی مسیحیت و یهود بودند. به این دلیل، روح تعصب مسیحی ــ یهودی و اندیشه‌های کلیسایی که با روح اسلام ناسازگار است، همیشه در نهاد اندیشه "شرق‌شناسی" نهفته بوده است تا استعمار بتواند با چنین ابزارهایی، سلطه همیشگی خود را در میان کشورهای آسیایی و افریقایی حفظ کند. استعمارگران در این مرحله از اعتراف به هرگونه پیشینه پر فروغ و شکوفا برای مسلمانان و به رسمیت شناختن آن اجتناب کردند، زیرا این مسأله با این طرح استعمار که اروپا ارتش و نیروهای خود را برای کمک به شهرنشینی و تمدن شرق عقب‌مانده اعزام می‌کند تعارض داشت. در این میان ابزار و روش انکار جایگاه تمدن اسلامی عبارت بود از: اعتراف در نقش تمدن یونانی در ساخت تمدن اروپایی؛ بی‌توجهی به پنج قرن پیشرفت جدید براساس آن؛ اغفال تعمدانه و برنامه‌ریزی‌شده غرب از طریق ایجاد نوعی ادبیات و جریانی که با گذشت زمان، دیگر هیچ اشار‌ه‌ای به جایگاه تمدن اسلامی در آن باقی نمی‌ماند؛ و تثبیت و تأکید بر داخلی بودن تحولات و نوآوری‌های غرب به دور از تأثیرات و عوامل تأثیرگذار تمدن اسلامی.

ازآنجایی‌که مسلمانان وظیفه دارند از مرزهای عقیدتی اسلام و اثبات حقانیت آن پاسداری کنند، لذا ضروری است که درباره این پدیده تاریخی، یعنی پدیده "شرق‌شناسی" از ابعاد مختلف عمیقاً تحقیق شود تا از صدمه احتمالی آن جلوگیری گردد. گروهی عقیده دارند که اندیشه "شرق‌شناسی" دشمنانه عمل می‌کند و گروه دیگری بر این باورند که امروز دیگر اندیشه شرق‌شناسی نوعی همکاری فرهنگی میان ملّت‌هاست و مسلمانان باید از یورش بر این اندیشه خودداری کنند و میان خود و شرق‌شناسان، پل‌های تفاهم و خوش‌بینی برقرار سازند. تأیید این نظر چندان ساده نمی‌نماید و باید همان‌طور که اشاره شد، در خصوص پدیده "شرق‌شناسی" مفصل و همه‌جانبه تحقیق شود.[۶]

● تقسیم شرق‌شناسی از نظر زمانی ــ مکانی:

۱) گشودن اندلس به دست مسلمانان و شکوفایی حیات علمی در آنجا تا پایان جنگ‌های صلیبی؛ اروپایی از فتح اندلس و جزایر دریای مدیترانه توسط مسلمانان رو به سوی شرق کرد، چون در شرق، نور جدیدی تابید که سرتاسر جهان آن روز را روشن کرد و بزرگ‌ترین قدرت‌های جهانی آن زمان را درهم شکست. بدین دلیل اروپا شیوه‌های نوینی برای پیشرفت خود انتخاب کرد: فرستادن جوانان برای کسب علم و دانش به مراکز فرهنگ اسلامی در اندلس، برقرار کردن روابط دوستانه با بعضی از حکام مسلمان، برپایی مدارس به شکل مدارس اسلامی، و استخدام استادان و مربیان مسلمان برای تدریس. با این روش آن‌ها به گنجینه‌های پنهان و اسرار نهفته شرق در دوره شکوفایی تمدن اسلامی پی بردند و با بهره‌گیری از آن‌ها، زیرساخت تمدن غرب را پی‌ریزی کردند.

۲) از پایان جنگ‌های صلیبی تا اواسط قرن هیجدهم؛ در این دوره شرق‌شناسان، برتری شرق را دریافتند و سعی کردند راه‌های آن‌ها را برای پیشرفت خود انتخاب کنند. در نتیجه به زبان عربی توجه نمودند، مدارس و مراکز علمی بسیاری بر پا کردند، میراث اسلامی را به اروپا منتقل کردند. با اسلام به ستیزه‌جویی برخاستند، شرق‌شناسی را گسترش ‌دادند و شکاف عمیقی میان اروپاییان و اسلام ایجاد کردند.

۳) از اواسط قرن هیجدهم تا پایان جنگ جهانی دوم؛ در این دوره، رابطه میان شرق‌شناسی و استعمار پایدار شد، همایش‌ها و کنگره‌های شرق‌شناسی تشکیل ‌شد، انجمن‌ها و مراکز شرق‌شناسی تأسیس گشت. همه دولت‌های اروپایی وارد شرق‌شناسی شدند و تماس شرق‌شناسان با جهان اسلام بیشتر شد.

۴) از پایان جنگ جهانی دوم تا حال ــ در این دوره نیز شرق‌شناسان دنبال اهداف خود بودند، ولی ابزار را تغییر دادند و شیوه‌های زیر را برای دستیابی بدان‌ها به کار بستند:

الف‌) استفاده از امکانات جدید معرفت و دانش و ابزارهای گسترش آن مثل مدارس، دانشگاه‌ها و مطبوعات برای بازسازی عقلانیت شرقی‌ها و در آمیختن آن با فرهنگ غرب به گونه‌ای که عقلانیت شرقی، خود را همسان و شبیه عقلانیت غربی حس کند و در را به روی ارزش‌های آن بگشاید.

ب‌) خروج عده‌ای از شرق‌شناسان از چارچوب نظری علم و ورود آن‌ها به حوزه‌های علمی تا اهداف دولت‌های اروپایی را در سلطه و نفوذ در کشورهای دیگر فراهم سازد.[۷]

● سیر تاریخی شرق‌شناسی:

با پیدایش استعمار و نفوذ اروپاییان در مشرق‌زمین، کم‌کم، شناخت بیشتری از شرق حاصل شد و هر یک از دولت‌های سلطه‌گر در منطقه خود، بررسی خود را با نظامی تعیین‌شده آغاز نمودند و نفوذ و قلمرو سیاسی دولت‌های استعماری، در قاره‌های افریقا و آسیا با شرق‌شناسی آن دوّل در این قاره‌ها، رابطه مستقیمی پیدا کرد. ازاین‌رو، شرق‌شناسی انگلیس در ایران و هند، پربارتر است تا شرق‌شناسی فرانسه، حال آنکه شرق‌شناسی فرانسه در کشورهای عربی مغرب و شمال افریقا نیرومندتر است تا شرق‌شناسی انگلیس. این مسأله در افریقا چشمگیرتر است، چون مدرسه‌های انسان‌شناسی آنجا به دو نوع فرانسوی و انگلیسی تقسیم می‌شوند و این رسم به طور دقیق با نفوذ استعماری دو دولت اروپایی ارتباط دارد.

در قرن نوزدهم، دولت‌های استعماری تصمیم گرفتند مطالعات خود را جدی‌تر و عمیق‌تر ادامه دهند و به عینیت پژوهش، توجه بیشتری کنند؛ چون این اوامر، شیوه‌های تسلط و دوام آن‌ها را در مستعمرات و سرزمین‌های زیر سلطه، سهل‌تر و طولانی‌تر می‌ساخت. تصمیم دیگر آن‌ها یکپارچه و مرتب کردن مطالعات شرقی در تمام کشورهای اروپایی، رابطه علمی برقرار کردن میان دانشمندان بزرگ، رد و بدل نمودن اسناد و مدارک و نیروهای انسان و آگاهی یافتن از هرگونه پژوهش در مناطق شرقی بود.

این تصمیمات و انگیزه‌های دیگری مثل دوراندیشی کارگزاران فرهنگی غرب، حُسن نیت بعضی از محققان اروپایی و عشق و علاقه به پژوهش زمینه‌ای را فراهم کرد تا شرق‌شناسان کنگره‌هایی تشکیل دهند. لذا اولین کنگره در ماه سپتامبر ۱۸۷۳.م در پاریس تشکیل شد.

▪ برای شناخت بهتر این کنگره‌ها می‌توان آن‌ها را به سه دسته تقسیم کرد:

۱) از آغاز تا جنگ جهانی اول (۱۸۷۳ــ۱۹۱۴.م). در این فاصله، شانزده کنگره تشکیل شد. بیشتر شرکت‌کنندگان از گروه‌های اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی بودند، ولی در پنهان، سلاطین، اشراف، کارگزاران معتبر سیاسی، فراماسونرها و مأموران کشورهای استعمارگر در آسیا و افریقا به نحوه‌های مختلف در جهت‌سازی کنگره‌ها مداخله داشتند.

۲) از پایان جنگ جهانی اول تا آغاز جنگ جهانی دوم (۱۹۱۸ــ۱۹۳۸.م). در این دوره به خاطر وقوع جنگ، فقط چهار کنگره تشکیل شد. در این کنگره علاوه بر نیروهای قدیمی، محققان و دانشمندان بیشتری از کشورهای شرقی شرکت کردند.

۳) از پایان جنگ جهانی دوم تا کنگره بیست‌ونهم (۱۹۴۸ــ۱۹۷۹.م). در این دوره‌ها، لشکریان و کارداران مستقیم استعمار، جای خود را به عوامل استعمار نو دادند؛ یعنی تحصیل‌کرده‌های جدیدی که بعد از تحصیل در کشورهای "استقلال‌یافته" تحقیق علمی کرده بودند.

شایان ذکر است که در کنگره پاریس در سال ۱۹۷۳.م در سیر شرق‌شناسی، تغییر و تحولی ایجاد شد، به طوری که می‌گفتند: شرق‌شناسی از میان رفت و از این پس، "مطالعات آسیایی" یا "علوم انسانی آسیایی"، جانشین آن ‌گردید. ولی بعضی نیز عقیده دارند که تنها تغییر اساسی در این دوره، این است که موضوع مطالعه و رهیافت آن با توجه به سنّت شرق‌شناسی به دست شرق‌شناسان شرقی تعیین و تأمین ‌گردید.[۸]

● بخش دوم، دیدگاه مغرب‌زمین نسبت به اسلام و قرآن

● نگاهی به شکوفایی تمدن اسلامی:

همان‌طورکه مورخان بزرگ تاریخ تمدن و علم، مثل ویل دورانت، جرج سارتن، و پیر روسو، نشان داده‌اند، در دورانی که در اروپا جهل و ظلمت و بی‌سوادی حکم‌فرما بود، در شرق، یعنی در محیط تمدن و فرهنگ اسلامی در قرون سوم تا پنجم هجری قمری (نهم تا یازدهم میلادی)، علوم در تمام شاخه‌های خود چنان پیشرفته بود که نمی‌توان تصور آن را کرد؛ چون علاوه بر آنکه مسلمانان تمام آثار علمی و منابع اصلی یونانی را به عربی برگرداندند، با مشاهده و تجربه در علوم طبیعی و پزشکی به دستاوردهای جدیدی نیز رسیدند. در فلسفه و علوم انسانی نیز تفکر نمودند و تحقیقات بسیار ارزنده‌ای برای بشریت به ارمغان آوردند که در این مقاله کوتاه نمی‌توان حتی خلاصه آن‌ها را برشمرد. کوتاه سخن آنکه، این علوم به برکت فرهنگ پویا و جاودانی اسلامی توسعه و گسترش پیدا کرد؛ زیرا آیات قرآن و دستورات پیامبر اسلام مسلمانان را شدیداً به اینکه در جستجوی علم و دانش باشند درباره همه‌چیز تفکر نمایند وا می‌داشت و با تشویق و تحریک شدید، ذوق معرفت‌جویی، علم‌جویی، حس کنجکاوی و توجه به علم و دانش را در مسلمانان برمی‌انگیخت تا با به کار بستن آن‌ها در همه ابعاد زندگی، آماده اخذ و نشر علم و دانش در جهان شوند. لذا قرون سوم تا پنجم هجری را دوره شکوفایی فرهنگ اسلامی نام گذارده‌اند.

شکوفایی تمدن اسلامی در این قرون به غنای میراث فکری، هنری و سایر منابع فرهنگی اروپای غربی، یعنی در حقیقت تمدن اروپایی، کمک شایانی کرده است؛ چنان‌که مورخان بزرگ تاریخ علم و تمدن خود به این موضوع اذعان کرده‌اند. از آن جمله جرج سارتن اظهار کرده است: "آفریدن یک تمدن جدید علمی جهانگیر و بسیار عالی در مدتی کمتر از دو قرن، چیزی است که می‌توان از آن یاد کرد، اما نمی‌توان حق آن را چنانچه باید به جای آورد... بیان کمکی که تمدن اسلامی به علم کرده است، حتی به صورت مختصر در این کتاب میسّر نیست."

آلفرد نورث وایتهد گفته است: "بیزانس و مسلمانان خود تمدن داشتند. بدین وجه، فرهنگ آن‌ها نیروهای ذاتی خویش را حفف نمود؛ نیروهایی که با حادثه‌جویی‌های مادی و معنوی تقویت می‌شدند. آن‌ها در همه علوم پیشرفت و ترقی داشتند."[۹]

ایزاک آسیمون معتقد است: "زمانی که اروپای غربی در جهل و ظلمت و بی‌خبری غوطه‌ور بود، بشریت چون مرداب عظیمی، ساکت و ساکن، سر به گریبان خویش فرو برده و در خواب جاودانی آرمیده بود. در این میان، مسلمانان بودند که چراغ علم و دانش را بار دیگر فروزان ساخته و نتیجه معرفت و حکمت قدما را از خطر نیستی محفوظ داشتند."[۱۰]

خانم زیگرید هونکه چنین بیان کرده است که "ما تنها وارث یونان و روم نیستیم، بلکه وارث جهان فکری اسلام نیز می‌باشیم که بدون شک، مغرب‌زمین مدیون آن است."[۱۱]

● آشنایی دانشمندان اروپایی با معارف مشرق‌زمین:

۱) دوره انتقال علوم و ترجمه آن‌ها از زبان‌های شرقی به زبان‌های اروپایی که آغازی برای نهضت رنسانس اروپا شد.

۲) فراهم شدن مقدمات بررسی و تحقیق و تتبع و تحصیل آداب و رسوم ملل شرقی و مطالعه شرق‌شناسان در ادبیات شرق و زبان و تاریخ مردم مشرق‌زمین.

در دوره انتقال علوم و ترجمه آن‌ها از زبان‌های شرقی به زبان‌های اروپایی، مسیحیان اروپایی که بعد از جنگ‌های صلیبی چشم و گوششان باز شده بود و به دنیای متمدن اسلامی روی آورده بودند، به دنبال فرا گرفتن زبان‌های شرقی، به‌ویژه زبان عربی، رفتند و کوشش کردند منابع و کتب علوم طبیعی، پزشکی، ریاضی، فلسفی، ادبی، تاریخی، نجوم و... گردآوری و به زبان‌های اروپایی ترجمه کنند.

ولی در دوره دوم، که دوره تعلیم، تحقیق و تتبع است، برای مستشرق امکان نداشت که تمام دروس را از معلم یا استاد خود یاد بگیرد، لذا می‌بایست در آموختن و شناخت زبان و صرف و نحو و قواعد اصول ادبی زحماتی زیاد متحمّل می‌شد تا بتواند علاوه بر یادگیری زبان با آداب و رسوم و امور مذهبی و تجاری مشرق‌زمین نیز آشنا شوند.[۱۲]

بعد از آنکه کلیه منابع و کتاب‌های علوم طبیعی، پزشکی، فلسفی، ادبی و... در دوران منصور عباسی و هارون‌الرشید (۹۵ــ ۲۱۸.هـ) در "دارالحکمه" از زبان‌های یونانی و پهلوی و... توسط مترجمان مشهوری مانند یعقوب بن اسحق کندی، حسین بن اسحق، نوبختیان، ثابت بن قره و... به زبان عربی برگردانده شد، این کارهای علمی و فرهنگی عظیم در تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی به صورت واحد و منسجم درآمد و در جهان به طور چشمگیر معرفی شد. با ورود مسلمانان به اسپانیا در قرن دوم هجری (هشتم میلادی)، فرهنگ و تمدن اسلامی به آنجا وارد شد و با گسترش بیشتر، توجه اروپاییان را به خود جلب کرد. به این ترتیب، تمدن و فرهنگ اسلامی یکی از مقدمات "رنسانس" را فراهم ساخت.

● دیدگاه‌های مغرب‌زمین به خصوص آلمانی‌ها درباره دین اسلام

در قرون وسطی، دیدگاه مسیحیان نسبت به اسلام و حضرت محمد(ص) مغرضانه و معاندانه بود؛ چون فکر می‌کردند دینی جدید می‌خواهد با دین آن‌ها به رقابت برخیزد. ازاین‌رو، پیامبر اسلام را ابتدا مردی نادان و مالیخولیایی و دروغگو و کافر می‌شناختند و طبیعتاً جنگ‌های صلیبی نیز به این مسائل دامن زد و پیش‌داوری‌های غلط و تفکرات منفی آن‌ها اوج گرفت. اسلام‌شناس اندیشمند، خانم پروفسور شیمل که تمام عمر خود را صادقانه صرف رفع سوءتفاهم‌ها و از میان بردن اشتباهات و پیش‌داوری‌های غلط مغرب‌زمین نسبت به دین اسلام به خصوص در آلمان کرد، عقیده دارد که همه تفکرات غلط و مغرضانه و افراطی در قرون وسطی به دو دلیل می‌باشد؛ یکی جهالت آن‌ها نسبت به فرهنگ، زبان و قوانین اسلام و دیگری غرض‌ورزی‌شان، بدین دلیل بود که اسلام دین شمشیر شد و مسیحیت دین صلح. در قرن هفدهم نهضت روشنگری شرایط عقلانی را برای قضاوت صحیح خارج از حیطه مسائل مسیحیت آماده ساخت و بدین علت، رویکردهای جدیدی نسبت به دین اسلام و محمد(ص) پدید آمد، به گونه‌ای که در این دوره عده‌ای دین اسلام را مترقی‌تر از دین مسیحیت می‌شناختند و پیامبر اسلام را مردی عاقل، اصلاحگر و قانونگذار می‌دانستند که دینی عقلانی در مقابل ادیان دیگر آورده است. البته ولتر نظری مخالف آن‌ها داشت. عده‌ای نیز او را سیاستمدار و شخصی متشخص و اخلاقی می‌شناختند. توماس کارلایل او را مردی صدیق و قهرمان می‌دانست که ملّتی را بیدار کرد و مذهب نوینی بنیاد نهاد. در نیمه دوم قرن نوزدهم، با متد علمی، از نظر تاریخی و زبان‌شناسی، اصولی را برای فهم پیامبر اسلام(ص) و آثارش ارائه دادند. نولدکه با تحقیقات خود درباره متن و موضوع‌های اساسی قرآن و دین اسلام، کتاب "تاریخ قرآن" را نوشت و ووستنفلد (Wüstenfeld) و وایل (Weil) سیره ابن‌اسحق را از عربی به آلمانی برگرداندند که سندی مهم برای زندگانی پیامبر اسلام بود. اشپرنگر (Sprenger) در سال ۱۸۶۱.م زندگی و آموزه‌های محمد(ص) را نوشت که اولین زندگی‌نامه علمی اوست. وی سعی کرد، زندگی و آثار محمد(ص) را از روی وضعیت تاریخی و جغرافیایی او بفهمد. شاگردان او، گریمه (Grimme) و لومنس (Lummens)، کوشش می‌کردند زندگانی و افکار محمد(ص) را با نظر به مسائل اجتماعی سوسیالیستی بفهمند و بدین دلیل او را انقلابیِ عادلی برای اعراب می‌شناختند که با ظلم و فقر مبارزه کرد. لومنس محمد(ص) را مردی امین و مورد اعتماد ملّت و خانواده‌اش می‌دانست که دارای قدرت عرفانی نیز بود. در اوایل قرن بیستم، لئون کاتانی (Leone Caetani) و فرانتس بول (Frants Buhl) با نظریه اصول علمی، محمد(ص) را قهرمانی می‌شناختند که در او روحیه مذهبی و صداقت موج می‌زند و نابغه‌ای سیاسی نیز می‌باشد. در اواسط قرن بیستم، مونتگمری وات نظریات جدید صادقانه‌تری را بیان کرد که در آن‌ها معیار، دین مسیحیت نبود، بلکه سرزمین عربستان و قوانین اجتماعی و تاریخی بود. او محمد(ص) را بنیان‌گذار دین اسلام و سازمان‌دهنده دولت می‌شناخت. وی اصلاحیه مهمی بر دیدگاه‌های رایج درباره روابط غرب و اسلام فراهم کرد. نوشته‌های او از سوء برداشت‌های دیرپای غربیان درباره ارزش‌های اسلامی شالوده‌زدایی می‌کند و به فهم بیشتر ماهیت ورود اسلام به اروپا و حضورش در قرون وسطی کمک می‌نماید. وی عقیده دارد که تأثیر اسلام بر مسیحیت بیشتر از آن است که معمولاً اروپایی‌ها می‌پذیرند. یوهان فوگ (Johann Fück) نیز در تحقیقاتش، اصالت، خلاقیت و استقلال محمد(ص) را مورد توجه قرار داد.[۱۳]

اوایل نیمه دوم قرن بیستم، با نظر به مطالعات و تحقیقات بیشتر درباره ادیان ابراهیمی و وجود حقوق بشر و آزادی بیان و گفت‌وگوی میان پیروان ادیان، کلیساهای کاتولیک و پروتستان و اندیشمندان ژرف‌نگر و روشنفکری مانند پروفسور هانس کونگ (Hans küng)، عالم متأله مسیحی، و پروفسور فان اس و خانم آنه ماری شیمل که از اسلام‌شناسان جدید می‌باشند که با دید انتقادی درخصوص ادیان پژوهش می‌کنند، به فکر گفت‌وگو میان دین مسیحیت و ادیان بزرگ جهان مثل اسلام افتادند به منظور اینکه بتوانند پیش‌داوری‌های غلط و اشتباهات و سوءتفاهم‌ها در مورد ادیان دیگر به ویژه اسلام را اصلاح کنند تا کرامت و حیثیت انسانی مومنان ادیان مختلف تثبیت شود. پاوْل دوم در سال ۱۹۶۴.م دستور افتتاح بخش جدیدی به نام "مذاهب غیرمسیحی" را صادر کرد و به دنبال آن، کنگره‌ها و سمینارهای مفیدی برای گفت‌وگو میان اسلام و مسیحیت تشکیل شد. پاپ یوهانس پاوْل (Johannes Paul) بر گفت‌وگو میان اسلام و مسیحیت بسیار تأکید کرد. کلیسا، ایمان به خداوند واحد و انتظار روز رستاخیز و اشاره به حضرت ابراهیم و مریم را از جمله مشخصات دین واقعی شمرد و پیروان مؤمن ادیان ابراهیمی را، بندگان خداوند معرفی کرد. گفت‌وگو میان اسلام و مسیحیت در سال ۱۹۹۰.م در شهر آتن با شرکت دانشمندان شیعی ایرانی شروع شد و در کشورهای دیگر نیز ادامه پیدا کرد.[۱۴] هانس کونگ، فان اس و خانم شیمل نیز ضمن تأکید بر حقانیت دین اسلام به عنوان دین ابراهیمی، کوشش کردند در رفع شبهات و پیش‌داوری‌های غلط نسبت به اسلام بکوشند و چهره واقعی آن را نشان دهند تا نزاعی میان آن‌ها وجود نداشته باشد و پیروان آن‌ها بتوانند برادرانه با یکدیگر به زندگی خود ادامه دهند.

هانس کونگ در کتاب خود به نام "صلح جهانی در سایه صلح ادیان"، ضمن طرح سؤالات ذیل: چرا پیروان یک مذهب با یکدیگر مبارزه می‌کنند؟ چرا مذاهب قدرت صلح‌طلبی ندارند و در مشکلات پیروانشان مداخله نمی‌نمایند؟ چرا نمایندگان مذاهب مختلف برای صلح جهانی با یکدیگر تشریک مساعی نمی‌کنند؟ ... ، کوشش کرده است به آن‌ها جواب دهد و راه‌حل مناسبی برای صلح جهانی در سایه ادیان جستجو کند. وی ضمناً در کتاب خود، در مورد مسائلی از قبیل: حقیقت ادیان چیست؟ شرط استراتژی تقریب مذاهب؛ معیارهای ویژه حقیقت؛ جستجوی معیارهای حقیقت؛ انسان، محور و معیار اصلی؛ حفظ ایمان و تلاش برای صلح؛ ادیان و پُست‌مدرن و... بحث نموده است. در خور ذکر است که اخیراً ایشان، کتابی قطور و مفصل حدود هزار صفحه در مورد اسلام تألیف کرده است.

گروه دیگری که در اقلیت قرار دارند و افراط‌گرا هستند، عقیده دارند، برای رفع نزاع میان اسلام و مسیحیت، گفت‌وگو با انجمن‌ها و سازمان‌های اسلامی مفید نخواهد بود؛ چون اختلاف میان این دو بزرگ‌تر از آن است که بتوان آن را به‌سادگی توضیح داد.[۱۵]

● ترجمه‌های قرآن به زبان آلمانی:

از آنجایی که مهم‌ترین کتاب دین اسلام، قرآن مجید می‌باشد، لذا برای اطلاع پیدا کردن از افکار اندیشمندان و علمای مذهبی درباره اسلام و قضاوت درباره آن‌ها، لازم است تحقیق شود که ترجمه‌های قرآن و اثر آن‌ها در جامعه‌ آلمانی‌زبان چگونه بوده است تا بتوان به جهت افکار آلمانی‌زبان‌ها در مورد اسلام پی برد.

همان‌طور که پرواضح است، در دوران اولیه قرون وسطی و دوران همجواری مسلمانان و مسیحیان، زبان لاتین، زبان علمی جهان مسیحیت به شمار می‌رفت و اندیشمندان اروپایی به زبان لاتین می‌نوشتند. ازاین‌رو، نخستین‌بار، به دستور پطرس مقدس (۱۱۰۲ــ۱۱۵۶.م)، رابرت کتونی (Robert Kettenes) مأمور ترجمه قرآن به زبان لاتین شد. البته این ترجمه، فقط یک ترجمه تحت‌اللفظی بود و دقت لازم را دارا نبود، ولی تا قرن هفدهم میلادی بهترین ترجمه قرآن به شمار می‌رفت. به دنبال این ترجمه، طبیعتاً کتاب‌هایی نیز درباره زندگانی پیامبر اسلام و عقاید او منتشر شد و عده‌ای از ارباب کلیسا سعی کردند ردّیه‌هایی بر دین اسلام بنویسند. از جمله این ردّیه‌ها، ردّیه‌ای است که دیونیوس کارتوسیانوس (۱۴۰۲ــ۱۴۷۲.م) تحت عنوان "قرآن، این است قانون پیروان محمد" نوشت که پر از خرافات بود و در سال ۱۵۴۰.م به زبان آلمانی ترجمه شد. در قرن شانزدهم نیز، لوتر، اصلاح‌طلب مشهور، پس از ترجمه "انجیل" به زبان آلمانی، بر چاپ قرآن بازِل نظارت کرد. او ابتدا می‌خواست قرآن را ترجمه کند، ولی از این کار منصرف شد و به جایش "ردّیه بر قرآن برادر ریکاردی" را ترجمه کرد. بعداً ترجمه کاملی از قرآن به زبان آلمانی توسط کشیش لوتری، "سلیمان شوایگر" (Schwigger)، عرضه گشت که با تفکرات ضداسلامی همراه بود. پس از او، هاپل (Happel) در سال ۱۷۰۳.م و تئودور نولدکه در سال ۱۷۴۳.م ترجمه‌های بهتری از قرآن ارائه دادند. دانشمند مسیحی دیوید فریدریش مِگرلین اولین ترجمه قرآن از زبان عربی به آلمانی را در سال ۱۷۷۲.م انجام داد. یک سال بعد، فریدریش اِبرهارد بوبزین ترجمه دیگری از قرآن به زبان آلمانی عرضه کرد که بعداً گونتروال آن را تصحیح و دوباره چاپ نمود. یوزف فون هامر پورگشتال (۱۸۷۶ــ۱۹۵۴.م)، شرق‌شناس و ادیب اتریشی، و فریدریش روکرت (۱۸۹۲ــ۱۹۷۱.م) نیز ترجمه‌هایی منظوم از قرآن ولی به طور ناقص عرضه نمودند.

نویسنده: شهرام تقی‌زاده انصاری

پی‌نوشت‌ها

[۱]"مصاحبه با آنه ماری شیمل"، نشر دانش، سال ۷، ش۲، ص۶۱

[۲] "شرق، غرب و غنای فرهنگ و ادبیات فارسی"، اطلاعات، ش ۲۰۹۷۳، ص۶

[۳] "همیشه می‌خواستم شرق‌شناس باشم"، ادبستان، سال ۴، ش ۴۸، ص۱۷

[۴] داریوش آشوری، ایران‌شناسی چیست، نشر آگاه، ۱۳۵۱، ص۹؛ سیمین فصیحی، جریان‌های اصلی تاریخ‌نگاری در دوره پهلوی، نشر نوید، ۱۳۷۲، ص۵۳

[۵] ادوارد سعید، شرق‌شناسی، ترجمه دکتر عبدالرحیم گواهی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۳، صص۱۶ــ۱۵

[۶] دکتر محمد سوقی، سیر تاریخی و ارزیابی اندیشه شرق‌شناسی، ترجمه دکتر افتخارزاده، نشر هزاران، ۱۳۷۶، صص۵۶ــ۵۵

[۷] همان، صص۶۲ــ۶۱؛ دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، آلمان، انتشارات وزارت خارجه، ۱۳۷۹، ص۲۰۴

[۸] موسوی گرمارودی، مجموعه مقالات انجمن‌واره بررسی مسائل ایران‌شناسی، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۶۹، صص۱۲۴ــ۱۲۳؛ کتاب ماه (دین)، ش۱۰۷ (سال۱۳۸۵)، صص۶۵ــ۶۴

[۹] جرج سارتی، سرگذشت علم، ترجمه احمد بیرشک، سال ۱۳۴۵، انتشارات سیمرغ، صص۲۰۳ و ۲۰۲

[۱۰] دائره‌المعارف علم و صنعت، ایزاک اسمیوف، انتشارات سیمرغ، ۱۳۴۸، ص۲۴

[۱۱] فرهنگ اسلام در اروپا، زیگرید هونکه، ترجمه مرتضی رهبان، دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۸، صص۶ــ۵

[۱۲] ابوالقاسم سحاب، فرهنگ خاورشناسان، موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، ۱۳۵۶، صص۹ــ۶

[۱۳] کتاب "قدرت پیامبر" به زبان آلمانی (Die Macht des Propheten)، فرانچسکو گابریل، چاپ آلمان، ۱۳۸۹، صص۸۵ــ۷۶، Die arabischen Studien in Europa, Johann Fück, Leipzig ۱۹۵۵, PP ۱۶, ۲۴, ۲۷

[۱۴] دائره‌المعارف اسلام (Lexikon Islam)، تألیف اودو تووروشکا، ص۴۹، انتشارات پاتموس، ۲۰۰۲

[۱۵] کتاب آلمانی "صلح جهانی در سایه صلح ادیان" (Weltfrieden durch Religionsfrieden)، تالیف هانس کونگ و کوشل، صص۴۵ــ۲۱، چاپ آلمان، ۱۹۹۳

[۱۶] محمد اخگری، نغمه محمد، پژوهشگاه فرهنگ و معارف، ۱۳۸۴، صص۵۵ــ۴۸

[۱۷] دکتر محمد سوقی، سیر تاریخی و ارزیابی اندیشه شرق‌شناسی، ترجمه دکتر افتخارزاده، نشر فرزان، ۱۳۷۶، صص۴۰ــ۳۸

[۱۸] مجله اسلام (der Islam) چاپ آلمان ۲۰۰۲، صص۸ــ۷

[۱۹] امیر اشرف آریان‌پور، "پانصد سال روابط ایران و آلمان"، مجله هنر و مردم، سال ۱۳، ش۱۴۶ (سال ۱۳۵۳)، ص۵۲

[۲۰] دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، همان، صص۳۷۷ــ۳۷۵

[۲۱] مریم میراحمدی، "روابط ایران و آلمان در قرن نوزدهم"، تحقیقات تاریخی، ش ۱ (سال ۱۳۶۷)، ص۸۶

[۲۲] براد فورد، تاریخ روابط ایران و آلمان، ترجمه پیمان آزاد، پیک ترجمه و نشر، ۱۳۶۸، صص۳۰ــ۲۹

[۲۳] رودی متی و نیکی کدی، ایران‌شناسی در اروپا و ژاپن، ترجمه مرتضی اسعدی، انتشارات بین‌المللی الهدی، ۱۳۷۱، صص۱۳۱ــ۶۹

منبع:ماهنامه زمانه ، شماره ۶۰

---