پایان سایه نشینی مبارک دوم

نزدیک نیم قرن است که جامعه مصر با این دوگانگی بزرگ کلنجار می رود که نام متمدن ترین جامعه عرب را دارد اما در عین حال کمترین بهره را از تغییر و تحول سیاسی برده است

نزدیک نیم قرن است که جامعه مصر با این دوگانگی بزرگ کلنجار می رود که نام متمدن ترین جامعه عرب را دارد اما در عین حال کمترین بهره را از تغییر و تحول سیاسی برده است.

مدت زمامداری حسنی مبارک در این کشور به سومین دهه نزدیک می شود. افسر کهنه کار نیروی هوایی مصر اکنون نه تنها رکورد حکومتداری در مصر را شکسته بلکه در جهان عرب نیز از همه همتایان خویش پیشی گرفته است.

اما هر سالی که از عمر سیاسی مبارک می گذرد، جمع تازه ای به صف مخالفان آن افزوده می شود. در حلقه رهبران عرب بیش از همه درباره جانشینی حسنی مبارک سخن رفته است. مسأله جانشینی او مدت ها است که دستور کار اصلی مبارزات گروه های داخلی این کشور قرار گرفته است تا حدی که جنبش مبارزاتی این کشور شعار الکفایه «بس است» را برای خویش برگزیده است.

این سؤال که جانشین مبارک کیست به طرز شگفت آوری در سطح جامعه مطرح است. آینده سیاسی کشور وابسته به پاسخ این سؤال است. یکی از جنبه های جالب و شگفت آور دوران زمامداری حسنی مبارک که کمتر درباره آن صحبت شده، این است که او هیچگاه کسی را به عنوان قائم مقام یا وارث خود تعیین نکرده است. مبارک غایب اصلی تمام جلساتی بوده که موضوع آن، دموکراسی و اصلاحات بوده است، دست کم دیپلمات های عرب این سخن رئیس جمهور مصر را به خاطر دارند که زمانی به صراحت در نشستی خطاب به دیپلمات های آمریکایی که طرح اصلاحات سیاسی آورده بودند گفته بود که او واقعاً هیچ علاقه ای به طرح بزرگ دولت بوش برای اصلاحات و دموکراسی در خاورمیانه ندارد. او در آن جلسه با صدای بلند در اعتراض به این طرح ها گفته بود که تمام این ابتکارات طوری طراحی شده اند که « گویی هیچ دولتی دراین منطقه وجود ندارد و یا این که این دولت ها و کشورها، هیچ حاکمیت یا مالکیتی برخود و سرزمین شان ندارند.»

تا مدت ها مشکل مبارک این بود که جانشین خویش را ازمیان چه کسی برگزیند.

مبارک همیشه بین این دو راهی قرار گرفته است که یک نظامی را به عنوان جانشین تعیین کند یا یک فرد غیرنظامی را، اما به نظر می رسد او امروزه از میان این دو گروه یک نفر را به عنوان جانشین احتمالی خود تعیین کرده است. او پسرش «جمال»را به ژنرالی از دسته نظامیان ترجیح داده است. مدت ها در محافل مصر مطرح می شد که جانشین افسر کهنه کار قاهره یک ژنرال سرشناس خواهد بود به نام «عمر سلیمان». او رئیس سازمان اطلاعاتی کشور است که از قدرت فراوانی در ساختار کشور برخوردار است. این ژنرال ۷۰ ساله هم اکنون از سایه خارج شده است. اما ظاهر شدن ژنرال سلیمان همزمان با ظهور پدیده جدید مصر، جمال مبارک صورت گرفت . جمال مبارک پسر جوان تر حسنی مبارک، اکنون ۴۴ سال سن دارد. ژنرال سلیمان که به طبقه عالیرتبه مصر یعنی نظامیان تعلق دارد، از شرکت کنندگان در جنگ اعراب و اسرائیل است، ژنرال های قدرتمند مصر که زمام امور را در این نقطه طلایی خاورمیانه در دست دارند همواره ترجیح می دهند که یک نظامی جانشین مبارک شود.آنها بر این باورند که مصر، کشوری نیست که حکومت موروثی داشته باشد. می گویند چنین چیزی هیچ وقت در مصر اتفاق نیفتاده است و سنت بر این است که کشور توسط یک نظامی اداره شود.

اما امروز بر همه مسجل شده است که حاکم قاهره در میان این دو طیف یا دو نظریه جانشینی میل به فرزند خویش دارد. او درباره آینده سیاسی خویش و آینده مصر به همان شیوه ای می خواهد عمل کند که رسم شاهان و امرای عرب است. حتی اگر این تصمیم در هاضمه روشنفکران منتقد یا حتی نخبگان موافق او دشوار آید.

به هر حال اکنون بار دیگر با شدت گرفتن بیماری مبارک موضوع جانشینی او بر زبان ها افتاده است. دوربین رسانه ها بیش از همه در پی شکار تصویر جمال مبارک فرزند و جدی ترین نامزد او هستند. لذا هیچ کس وقتی کاخ ریاست جمهوری مصر موضوع بیماری او را تکذیب کرد آن را جدی نگرفت.

افکار عمومی این کشور با حساسیت غیر قابل وصف ماجر اهای درون حاکمیت قاهره را تعقیب می کنند و همه در پی پاسخی برای این پرسش تاریخی هستند که آیا زمان یک تصمیم و تحول فرا رسیده است. مطبوعات و رسانه های مصر چندان مجاز نیستند که حول این مسأله مانور بدهند؛ به همین دلیل اغلب مصری ها خبرهای مربوط به وضع جسمی یا موقعیت سیاسی مبارک را از کانال رسانه های خارجی بویژه اینترنت تعقیب می کنند.

در چند ماه اخیر ورود برخی از روزنامه ها به این ماجرا به قیمت زندانی شدن چند روزنامه نگار و محکومیت سنگین سردبیر محبوب نشریه الدستور تمام شد. آنها جرم شان این بود که مسأله بیماری مبارک را مطرح کرده بودند. دادگاهی در این کشور، اقدام ۷ روزنامه نگاری که در رسانه خویش موضوع بیماری مبارک و بحث جانشینی او را پرداخته بودند با اتهام انجام اقدامات ضد دولتی از جمله بدنام کردن حسنی مبارک و پسرش محکوم کرد. قصه از این قرار بود که مبارک مجبور شد در اثر بیماری خویش در چند اجلاس مهم جهان عرب شرکت نکند، آخرین مورد آن قرار سفر رئیس جمهور به ریاض در ایام فطر بود که به دلیل شرایط جسمی وی لغو شد.

اما فشارهای سیاسی حاکم بر قاهره برای آن که مشی سخت گیری نسبت به مخالفان را کنار بگذارد افزایش یافته است.

علاوه بر فشارهایی که از جانب مخالفان دولت مصر صورت می گیرد، برخی سازمان ها و دولت های غربی نیز آن کشور را برای انجام اصلاحات سیاسی تحت فشار گذاشته است. اتحادیه اروپا در آخرین موضع گیری خویش از کندی روند اصلاحات در دولت مبارک گلایه کرده در این حال در بیانیه ای که به تازگی از طرف سخنگوی کاخ سفید منتشر شده در مورد آزادی های مطبوعات و حقوق اجتماعی در مصر انتقاد شده است.

● سیر بحث جانشینی

زمانی که بحث جانشینی مبارک مطرح شد نام بسیاری از چهره های پرآوازه مصر در لیست رهبران احتمالی آینده این کشور مطرح گردید. از ژنرال سلیمان، رئیس تشکیلات اطلاعاتی مصر تا صفوت شریف دبیرکل حزب حاکم این کشور. اما اکنون همه آن اسم های مهم و مدعیان بزرگ کنار رفته اند و فقط نگاه ها به سوی سیاستمدار جوان عضو خاندان مبارک رفته است.

به باور بسیاری از ناظران جمال ۴۴ ساله اکنون فاصله چندانی با تصدی کرسی رهبری مهمترین کشور جهان عرب ندارد. این ناظران تأکید می کنند که حسنی مبارک همه مقدمات انتقال قدرت به فرزند خویش را فراهم کرده است. او حزب حاکم مصر به نام حزب دموکراتیک ملی که همه ارکان قدرت را در دست دارد، نسبت به پذیرش رهبری جمال توجیه کرده است.

نام جمال یا مبارک دوم زمانی بر زبان ها افتاد که نسیم اصلاحات و تغییر در فضای سکون سیاسی جهان عرب وزیدن گرفت. به طور خاص از میانه دهه ۹۰ تعدادی از رهبران عرب در اثر بیماری و مرگ طبیعی از صحنه حذف شدند و به ناچار حکومت های مهمی مانند اردن، مراکش و قطر در معرض بحث جانشینی قرار گرفتند. این چرخه نقل و انتقال قدرت از پدر به پسر در این ۲ دهه به طور مستمر جریان داشته است. نخستین گروه از رهبران جوان را محمدشاه ششم در مراکش و عبدالله دوم در اردن تشکیل دادند و حلقه بعدی بشار اسد در سوریه و محمد زائد در امارات به حساب می آیند.

از همان زمان که نسل دوم شاهزادگان عرب به سمت کسب جایگاه رهبری خیز برداشتند، نام جمال مبارک در کانون نگاه ها نشست. با تقویم سیاسی اعراب باید گفت که اکنون نزدیک یک دهه در قدرت یابی جمال تأخیر افتاده است.

اما شاید معضل اصلی در جانشینی جمال، ناسازگاری فرهنگ سیاسی مصری ها با پدیده موروثی بودن قدرت باشد. به عبارتی مسأله این است که حاکم قاهره ایده واگذاری منصب به فرزند را چگونه می خواهد در کشوری که از سنت پادشاهان عرب گریزان است جامه عمل بپوشاند. شاید بسیاری افراد در مقایسه دوره ۳۰ سال اخیر هیچ تفاوتی میان رهبری حسنی مبارک با حکومت های مطلقه جهان عرب نبینند، اما تجربه حاکی از این است که مصری ها چندان در سنت تاریخی خویش در پی انتقال قدرت به شیوه موروثی نبوده اند.

جمال عبدالناصر و انورسادات هردو پسر داشتند، اما هیچ وقت چنین چیزی را پیشنهاد ندادند. به این صورت ماجرای جانشینی مبارک دنیایی پر از سؤال و ابهام است.

● شباهت ها و تفاوت های پدر و پسر

از مهم ترین سؤالاتی که ذهن افکار عمومی مصررا به خود جلب کرده است، افکار و اندیشه های جمال است و این که آیا او همان راه پدر را دنبال خواهد کرد یا آن که سنتی تازه برپا خواهد ساخت، شباهت ها و تفاوت های مبارک دوم با حاکم امروز قاهره چیست؟

در این راستا دو نگاه کاملاً متفاوت وجود دارد:

کسانی که به تفاوت این آقازاده با پدر تأکید می کنند معتقدند حتی آداب و رفتار ظاهری او نیز شباهتی به پدرش ندارد. خود جمال نیزهمانندسیف الاسلام پسرقذافی ، تلاش زیادی می کند تا این تفاوت را حتی در ظواهر لباس و رفتارش به رخ بکشاند. به نوشته یک روزنامه نگار مصری، جمال با چهره خندان خویش اخم و عبوسی صورت پدر را می پوشاند و نوع نگاه او بیشتر شبیه مادر ولزی اش «سوزان» است تا حسنی مبارک. او آخرین تحولات دنیای مد را پیگیری می کند و بهترین کت و شلوارهای انگلیسی و کفش های چرم ایتالیایی را می پوشد.

از تفاوت هایی که حامیان آقازاده مبارک برآن تأکید می کنند گرایش ها و علایق شغلی جمال است. برخلاف پدرش که به عنوان یک خلبان دل در گرو فعالیت ها و مشاغل امنیتی و نظامی داشته است و حتی در ایام رهبری نیز بیشترین تلاش خویش را صرف تحکیم قدرت امنیتی مصر کرد، جمال علاقه خویش را متوجه فعالیت های اقتصادی و تکنولوژیک کرده است. از نظر حرفه ای، جمال یا آن گونه که دوستانش او را صدا می کنند «جیمی» یک بانکدار حرفه ای است. یک مشاور اقتصادی و مؤسس و عضو هیأت مدیره سازمان ها و مؤسسات مختلف. در توصیف این بخش از خصوصیات او یک کارشناس مصری نوشته است جمال در دانشگاه آمریکایی قاهره تحصیل کرده است و به ماشین های اسپورت علاقه بسیاری دارد. برخلاف بسیاری از فرزندان رهبران جهان عرب، وی در ابتدا هیچ میل و اشتیاقی برای ورود به دنیای سیاست و جانشینی پدر نداشته است. اما اندکی پیش از ۱۱ سپتامبر، پدرش تصمیم گرفت تا وی را وارد دنیای سیاست کند.

آنچه از زندگینامه فرزند مبارک در دست است او پس از ورود به حزب حاکم مصر پله های ترقی را طی می کند. جمال در سلسله مراتب حزب دموکراتیک حاکم، ریاست کمیته ای را به عهده گرفت که مسئول بررسی سیاست هایی برای اصلاحات در کشور شد. با این حرکت بود که او تلاش کرد که همزمان با صعود از نردبان ترقی و رسیدن به طبقات بالای «حزب دموکرات »حاکم تصویر یک جوان اصلاح طلب عرب را از خود به نمایش بگذارد و نگاه طیف تحول خواه این کشور را به خود جلب کند.

بروشورهایی که بعد از این خود حزب نیز منتشر کرد از فرزند مبارک تصویری به عنوان یک تکنوکرات طرفدار تجارت نیز در اذهان می ساخت که آرزوی مدرنیزه کردن «حزب ناسیونال دموکرات» و حامی آزادی اجتماعی جوانان مصری را دارد. بر پایه گزارش های حزب حاکم، جمال اکنون در آوردن دانشجویان جوان به درون جناح سیاست حزب موفق شده و قول داده است که سطح استانداردهای سیاست را با آموزش و علم در کشور نیز افزایش دهد.

به اعتقاد ناظران مصر معرفی یک چهره اصلاح طلب از جمال سیاستی دقیق بود که بسیاری از حکومت های بسته عرب پس از موج دگرگونی فضای بین المللی همزمان به سوی آن خیز برداشتند. این حرکت در قالب نظریه مشهور و مورد علاقه آمریکایی ها یعنی اصلاحات تدریجی یا تغییرات آرام صورت گرفت و هدف نهایی اش این بود که حاکمان نظام های فردگرای عرب را به یک جابه جایی و نقل و انتقال در درون حکومت راضی کند و به این طریق موج قدرت رو به افزایش اپوزیسیون نیرومند آنها را خنثی سازد.

به گفته یک محقق مصری، یکی از توانایی های جمال، اطلاع او از همین نیاز و ضرورت اصلاحات است. او فهمیده که جامعه مصر بیش از همه جوامع عرب مهیای تغییر است. دوسوم جمعیت کشور زیر ۳۵ سال سن دارد. سالانه ده ها هزار فارغ التحصیل وارد بازار کار می شوند که آنها به جمعیت بیکار کشور اضافه می شوند. از طرفی او همچنین به نفوذ روزافزون اپوزیسیون این کشور نیز اشراف پیدا کرده است و می داند که یک دلیل گرایش به آن، یأس از حکومت و سرکوب خواسته ها و مطالبات مردم است.

جمال در طرح این دیدگاه های خویش از حمایت بی دریغ محافل غربی و آمریکایی بهره مند بوده است تا حدی که یک مقام رسمی آمریکا گفته بود: او (جمال ) تأثیر خوبی بر طرف مقابل می گذارد. او بسیار مطمئن تر از پدرش است و اعتماد به نفس خوبی دارد. حدود سه سال پیش جمال به ایالات متحده سفر کرد که این نخستین سفر رسمی او به واشنگتن شمرده می شد و در مصاحبه ای که با روزنامه واشنگتن پست انجام داد خاطرنشان کرد: اصلاحات در سیستم همه پرسی مصر به هیچ وجه در دستور کار قرار ندارد. او انتقادات از مبارک را رد کرد.

با این وصف اصلاح طلبان دولتی مصر و متحدان غربی آنان امیدوارند که «جمال مبارک» بتواند در گشودن درهای یک دموکراسی مطلوب آنان به روی کشور، به آنها کمک نماید اما این تصویر اول از بازمانده رهبر مصر است، آن سوی این تصویر اصلاح طلبانه نگاه کسانی قرار دارد که معتقدند که اولاً از آقازاده جوان حزب حاکم مصر در اصلاح ساختار سیاست نظامی گرای این کشور کاری بر نمی آید. در ثانی او در محاصره ای از شبکه های قدرت داخلی و خارجی ناگزیر همان راه پدر را خواهد رفت.

بنابراین واقعیتی که رهبران قاهره دائم در تکذیب و نفی آن هستند این است که توانایی جمال ۴۴ ساله از سوی سران حاکمیت مورد تردید قرار گرفته است و پافشاری حسنی مبارک بر این امر رنجش و نگرانی افراد قدیمی تر حزب ناسیونال دموکرات را عمیق تر خواهد ساخت.

این مسأله چند بار در مطبوعات خود مصر مطرح شد که مبارک، جمال را علی رغم نارضایتی ژنرال ها برای جانشینی خود تعلیم می دهد.

اما اگر گروه نخبگان حکومتی در توانایی های جمال تردید افکنده و جایگزینی او را یک خطر می بینند، روشنفکران و احزاب این کشور در اساس و مبنای این اتفاق تردید می افکنند. از همین زاویه است که منتقدان این کشور معتقدند که دوره انتقال با چالشی عمیق روبه رو خواهد شد و مبارک در این تصمیم خویش ریسک بزرگی کرده است. ریسک رودررویی با همه آنهایی که سال ها رنج حبس و شکنجه را به امید گشوده شدن راه تغییر حاکمیت به جان خریده اند. «هشام کاظم» ناشر هفته نامه قاهره تایمز و رئیس سازمان حقوق بشر مصر در گفتاری هر دو وجه از خطرات جانشینی جمال را توصیف کرده است . او می گوید من سخنرانی های جمال مبارک را به دقت دنبال کرده ام. او توانایی رهبری کشور بزرگ مصر را ندارد و باید بگویم که چیز جدیدی در آنها وجود ندارد. او یک فرد متوسط است. هشام کاظم سرسختانه براین باور است که جمال جانشین مناسبی برای حسنی مبارک نیست. او می گوید: مبارک باید خطرات جایگزینی پسرش به جای خود را درک کند. اگر او به این مقام برسد، دوام نخواهد یافت و شاید تنها برای مدت کوتاهی بتواند دوام بیاورد اما در نهایت با کودتا روبه رو خواهد شد. اگر چه خود جمال بار ها این موضوع را تکذیب کرده، ولی این تکذیب ها روی شیوع این تفکر اثر نداشته است، چرا که در این کشور جانشین مشخص دیگری برای حسنی مبارک وجود ندارد. حتی از یک جهت به تعبیر یک کارشناس مصری، وضعیت جمال، مجسم کننده وضع دشوار مصر است : از یک سو وجود زمینه و ظرفیت تغییر و از سوی دیگر عدم توانایی برای انجام آن.

س. حیدر پور