فراز و فرود طلای سیاه

قیمت نفت خام مانند هر محصول دیگری تابع افزایش یا کاهش تقاضای بازار است

قیمت نفت خام مانند هر محصول دیگری تابع افزایش یا کاهش تقاضای بازار است. چرخه قیمت نفت در واکنش به تقاضای بازار و تولید نفت در میان کشورهای عضو یا غیر عضو اوپک در نوسان است. اما تنها تغییر میزان عرضه و تقاضا نیست که بر قیمت این محصول حیاتی تاثیر می‌گذارد. رویدادهای مختلف سیاسی و اقتصادی هم همانطور که طی سالیان دراز دیدیم تاثیرات انکارناپذیری بر قیمت نهایی این محصول می‌گذارند. دقیق‌تر می‌شویم و وضعیت بازار نفت و قیمت آن و عوامل تاثیرگذار بر آن را طی ۳۵ سال اخیر (از بحران نفتی سال ۱۹۷۳) بررسی می‌کنیم. در سال ۱۹۷۲، یک سال قبل بحران نفتی ۱۹۷۳، میانگین قیمت هر بشکه نفت خام سه دلار بود که این رقم دو سال بعد یعنی در پایان سال ۱۹۷۴، چهار برابر شد و به بشکه‌ای ۱۲ دلار رسید. دلیل اصلی این جهش قیمت جنگ اعراب و اسرئیل در سال ۱۹۷۳ بود. سوریه و مصر در پنجم اکتبر ۱۹۷۳ به اسرائیل حمله کردند و آمریکا و بسیاری دیگر از کشورهای غربی به حمایت از اسرائیل برخاستند. در پی این حمایت بسیاری از کشورهای عرب صادر کننده نفت تصمیم گرفتند تا زمانی که این حمایت‌ها پابرجا باشد به کشورهای حامی نفت نفروشند. به این ترتیب تولید نفت کشورهای عرب که پنج میلیون بشکه در روز بود، یک میلیون بشکه کاهش یافت. این کسری چهار میلیون بشکه‌ای تا مارس ۱۹۷۴ ادامه یافت.

کشورهای عضو اوپک با استفاده از اهرم فشار خود بر مکانیسم تعیین قیمت تصمیم گرفتند با افزایش دادن قیمت نفت درآمد خود از این محصول را افزایش دهند. این افزایش قیمت در حالی صورت می‌گرفت که سال‌ها بود صادرکنندگان نفت از درآمد پایین نفتی ناله می‌کردند. این تحریم‌ها بیش از همه به اقتصادهای صنعتی ضربه زد. به دلیل تورمی که در این دوره پدید آمد بسیاری از کارشناسان آن زمان، افزایش قیمت نفت را عامل اصلی تورم موجود قلمداد کردند اما این تئوری آنها سوالات زیادی را برمی‌انگیخت. کشورهایی که از این تحریم‌ها آسیب دیدند تصمیم گرفتند با ارائه مشوق‌هایی اقتصادهای خود را از تورم خارج کنند. شوک نفتی سال ۱۹۷۳، در کنار سقوط بازار سهام در سال‌های ۱۹۷۴ و ۱۹۷۳ بیشترین اثر منفی را بر اقتصاد پس از دوران رکود بزرگ گذاشته است.

از سوی دیگر همین بحران باعث شد تا در درازمدت مدیران سیاسی و اقتصادی کشورهای ثروتمند به فکر کاهش وابستگی به نفت، استفاده از انرژی‌های جایگزین و اتخاذ سیاست‌های مالی محدودکننده‌تر و با اطمینان‌تر برای مقابله با بحران‌ها یا تحریم‌های احتمالی آینده بیفتند. تاثیرات اقتصادی تحریم‌های کشورهای عرب صادرکننده نفت بسیار سریع مشخص شد.

آمریکا که بازار داخلی خود را تقریبا خالی از نفت خلیج‌فارس می‌دید تصمیم به اکتشاف و حفاری نفت در سواحل خود کرد. از سوی دیگر دارندگان اتومبیل تنها در روزهایی خاص از ماه براساس شماره پلاک خود می‌توانستند از گازوئیل نه بنزین استفاده کنند. حتی دولت آمریکا برای کاهش مصرف نفت حداکثر مجاز سرعت برای اتومبیل‌ها را ۹۰ کیلومتر در ساعت معین کرد. در مورد ژاپن هم باید گفت بحران نفتی ۱۹۷۳ باعث شد تا صنعتگران و سرمایه‌گذاران این کشور از وابستگی خود به نفت بکاهند و بیشتر به الکترونیک و الکتریسیته روی بیاورند. افزایش قیمت نفت در کشورهای صادرکننده نفت هم تاثیرات بسیار زیادی داشت. این کشورها که دیدند می‌توان یک چنین درآمد هنگفتی از نفت کسب کرد شروع به ملی کردن (دولتی کردن) کمپانی‌ها و صنایع نفتی خود کردند که تا پیش از این در اختیار کمپانی‌های آمریکایی و اروپایی بود. به‌طور مثال دولت عربستان کنترل عملیاتی کمپانی آرامکو را در اختیار گرفت.

همچنین برنامه‌ها و طرح‌های مختلفی برای رشد و توسعه اقتصادی با توجه به در اختیار داشتن چنین درآمدی در میان کشورهای عضو اوپک اجرا شد.

از سال ۱۹۷۴ تا ۱۹۷۸ قیمت نفت میان ۲۱/۱۲ تا ۵۵/۱۳ دلار در نوسان بود.

● ایران و عراق

در نوامبر ۱۹۷۸، حدود ۳۷ هزار کارگر شرکت نفت ایران در اعتراض به سیاست‌های شاه اعتصاب کردند و به این ترتیب تولید نفت ایران از شش میلیون بشکه در روز به ۵/۱ میلیون بشکه کاهش یافت. در پی اعتصاب و ناآرام شدن ایران، کارگران و کارمندان خارجی شرکت نفت هم این کشور را ترک کردند. شانزدهم ژانویه ۱۹۷۹ شاه به همراه ملکه ایران را ترک کردند تا اسلامگرایان انقلابی بر کشور مسلط شوند. وقوع انقلاب اسلامی در ایران باعث شد تا تولید نفت از نوامبر ۱۹۷۸ تا ژوئن ۱۹۷۹ بین ۲ تا ۵/۲ میلیون بشکه کاهش یابد. در این فاصله یک‌بار هم تولید نفت ایران به‌طور کامل قطع شد. این کاهش تولید که به دلیل ناآرامی و عدم ثبات سیاسی در ایران رخ داده بود و باعث شد این کشور برای مدتی تولید نفت خود را به شدت کاهش دهد افزایش قیمت نفت تا ۸۵/۱۵ دلار را در پی داشت. قانونگذاری مجدد در صنعت نفت آمریکا باعث شد خروجی نفت این کشور به شدت افزایش یابد و وارداتش به دلیل افزایش قیمت کاهش پیدا کند.

با این حال دوباره اوضاع به سال ۱۹۷۳ بازگشت و صف طویلی از اتومبیل‌ها در مقابل پمپ‌های بنزین تشکیل شد. انقلاب ایران باعث شد تا قیمت نفت به بالاترین حد خود پس از پایان جنگ‌جهانی دوم برسد. البته کمی بعد از انقلاب تولید نفت ایران تا چهار میلیون بشکه در روز افزایش یافت. ایران که بر اثر انقلاب تضعیف شده بود در سپتامبر ۱۹۸۰ مورد حمله عراق قرار گرفت. دو ماه پس از آغاز جنگ ایران و عراق تولید نفت این دو کشور نفت‌‌خیز خاورمیانه در مجموع یک میلیون بشکه در روز بود که نسبت به یک سال قبل از آن ۵/۶ میلیون بشکه کاهش یافته بود. در نتیجه تولید جهانی نفت خام ۱۰درصد نسبت به سال ۱۹۷۹ کاهش یافت. به این ترتیب وقوع انقلاب در ایران و سپس جنگ ایران و عراق باعث شد قیمت نفت که در سال ۱۹۷۸ بشکه‌ای ۱۴ دلار بود سه سال بعد در سال ۱۹۸۱ بیش از دو برابر شود و به ۳۵ دلار برسد. حال که ۳۰ سال از انقلاب ایران می‌گذرد تولید نفت این کشور در بالاترین میزان به دو سوم تولید نفت در زمان شاه می‌رسد.

تولید نفت عراق هم که البته دوران پس از سقوط صدام و ناآرامی‌های داخلی را می‌گذراند ۵/۱ میلیون بشکه کمتر از بالاترین میزان تولیدش قبل از آغاز جنگ با ایران است.

آمریکا که در پی تحریم‌های سال‌های ۱۹۷۳ و ۱۹۷۴ تصمیم به کنترل قیمت نفت گرفته بود، چندان نتیجه مناسبی از این سیاست خود نگرفت. نتیجه همین سیاست کنترل قیمت این بود که مصرف‌کننده داخل آمریکا ۵۰درصد بیشتر نسبت به نفت تولید شده در داخل آمریکا برای نفت وارداتی پرداخت می‌کرد و تولیدکنندگان نفتی در داخل آمریکا هم کمتر از قیمت جهانی این محصول درآمد داشتند. در میان سال‌های ۱۹۷۹ و ۱۹۸۰ وزیر نفت عربستان احمد یمانی بارها به دیگر اعضای اوپک هشدار داد که قیمت بالای نفت منجر به کاهش تقاضا خواهد شد اما انگار گوش شنوایی وجود نداشت. در اصل اوپک این قدرت را نداشت که قیمت نفت خام را کنترل کند.

● اشباع بازار در دهه ۸۰

طبیعی بود که پس از افزایش قیمت نفت میان سال‌های ۱۹۷۳ تا ۱۹۷۹ در دهه ۸۰ شاهد اشباع بازار و کاهش تقاضا باشیم. قیمت جهانی نفت که در سال ۱۹۷۹ به بیش از ۳۵ دلار در هر بشکه رسیده بود در سال ۱۹۸۶ به زیر ۱۰ دلار رسید. یعنی تقریبا ۲۷ دلار کاهش قیمت. اشباع بازار و کاهش تقاضا در نتیجه کاهش فعالیت‌های اقتصادی در پی بحران نفتی سال‌های ۱۹۷۳ و ۱۹۷۹ ایجاد شده بود. دلیل دیگر کاهش تقاضا درسی بود که کشورهای مصرف‌کننده از بحران‌های دهه قبل گرفته بودند. آنها تصمیم گرفتند نیاز به استفاده از سوخت در خانه‌های جدید را کاهش دهند، مصرف انرژی در خانه‌های قدیمی را بهینه‌سازی کنند و از هدر رفتن سوخت جلوگیری کنند، بهینه‌سازی انرژی در کارخانجات و تولید اتومبیل‌ها هم مدنظر قرار گرفت. همچنین افزایش قیمت نفت در میان کشورهای عضو اوپک باعث شد تا کشورهای غیر عضو از منابع نفتی خود بیشتر استفاده کنند.

از سال ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۶ تولید نفت در میان کشورهای خارج از اوپک ۱۰ میلیون بشکه در روز افزایش یافت و اوپک با کاهش تقاضا و افزایش عرضه در خارج از سازمان روبه‌رو شد. از سال ۱۹۸۲ تا ۱۹۸۵ اوپک تصمیم گرفت برای ایجاد ثبات در قیمت نفت سهمیه اعضا را کاهش دهد. این تلاش‌ها هم نتیجه نداد و اکثر اعضا بیشتر از سهمیه خود نفت تولید کردند. دراین میان تنها عربستان بود که با کاهش تولید نفت و در نتیجه کاهش درآمد سعی می‌کرد تا مانع از سقوط بیشتر قیمت‌ها شود اما این سیاست تا آگوست ۱۹۸۵ ادامه یافت و عربستانی‌ها وقتی همراهی همکاران خود در اوپک را ندیدند و از سوی دیگر متوجه شدند که در حال از دست دادن بازار هستند تصمیم گرفتند با افزایش تولید سهم بیشتری از بازار را در اختیار داشته باشند. به این ترتیب از اوایل سال ۱۹۸۶ عربستان تولید نفت خود را از دو میلیون بشکه در روز به پنج میلیون بشکه افزایش داد. قیمت نفت در اثر این افزایش تولید به زیر ۱۰ دلار رسید اما درآمد نفتی عربستان کاهش نیافت.

مهم‌ترین نکته در این میان اما همان افزایش سهم تولیدکنندگان خارج از اوپک بود. البته تغییر رئیس‌جمهور در آمریکا و رفتن رونالد ریگان به کاخ سفید باعث شد تا تغییراتی در سیاستگذاری در حوزه انرژی در بزرگ‌ترین کشور مصرف‌کننده نفت در جهان ایجاد شود. ریگان جمهوریخواه در ژانویه ۱۹۸۱ فرمانی را به امضا رساند که بر اساس آن بازار آزاد قیمت نفت را در آمریکا تعیین خواهد کرد. این فرمان باعث شد تا تولید نفت حداقل در داخل آمریکا افزایش یابد. در طی شش سال منتهی به ۱۹۸۶ کشورهای عضو اوپک بارها تولید نفت خود را کاهش دادند. حتی در برخی زمان‌ها این تولید به نصف کاهش یافت، به امید اینکه مانع از سقوط قیمت نفت خام شود اما این سیاست همانطور که ذکر شد همراهی کامل اعضا را در پی نداشت و همچنین بازار به دلیل رکود اقتصادی از نفت اشباع شده بود. در فوریه سال ۱۹۸۲ روزنامه بوستون گلوب آمریکا از کمترین میزان تولید نفت در میان اعضای اوپک پس از سال ۱۹۶۹ پرده برداشت. در حالی که در سال ۱۹۷۷ تولید نفت در این سازمان به بالاترین حد خود رسیده بود. آن روزها تولیدکنندگان نفت غیراوپک روزهای خوشی را می‌گذراندند و واردات نفت کشورهای غربی اکثرا از این کشورها صورت می‌گرفت.

در اوایل دهه ۸۰ یعنی در سال‌های ۱۹۸۲ و ۱۹۸۳ تنها ۲۸درصد نفت مورد نیاز بازار آمریکا از خارج از این کشور تامین می‌شد. در حالی که در سال ۱۹۷۷، این میزان ۵/۴۶ درصد بود. با پیوستن بریتانیا، مکزیک، نیجریه و نروژ به کانادا به‌عنوان تامین‌کنندگان نفت آمریکا وابستگی این کشور به نفت خاورمیانه شدیدا کاهش یافت. از سوی دیگر آمریکا واردات نفت خام از لیبی را در سال ۱۹۸۲ ممنوع اعلام کرد.

سقوط قیمت نفت در سال ۱۹۸۶ در مجموع به نفع مصرف‌کنندگان این محصول تمام شد. کشورهایی مثل آمریکا، ژاپن، آلمان، ایتالیا، فرانسه و انگلیس که قدرت‌های اقتصادی جهان بودند در کنار کشورهای جهان سوم بیشترین سود را از سقوط قیمت نفت بردند. در مقابل این کاهش قیمت، کاهش درآمد هنگفتی را برای تولیدکنندگان این محصول در پی داشت.

کاملا مشخص بود که کاهش درآمدهای نفتی، کشورهایی که اقتصاد وابسته به نفت دارند را شدیدا دچار مشکل خواهد کرد و کسری بودجه سالیانه، ضربات اقتصاد سنگینی به آنها وارد می‌کند. کشورهایی مثل مکزیک، نیجریه، الجزایر و لیبی نتوانستند خود را با این کاهش شدید قیمت سازگار کنند و دچار مشکلات و دردسرهای سیاسی و اجتماعی زیادی شدند. با کاهش قیمت نفت اعضای اوپک اتحاد خود را از دست دادند، صادرکنندگانی مثل مکزیک، ونزوئلا و نیجریه که اقتصادشان در پی افزایش قیمت نفت در دهه هفتاد رونق یافته بود تا مرز ورشکستگی پیش رفتند. حتی عربستان سعودی هم قدرت اقتصادی‌اش را به شدت کاهش یافته دید. عراق که جنگی پرهزینه با ایران را ترتیب داده بود و با کاهش قیمت نفت اقتصادش را متزلزل‌تر از همیشه می‌دید تصمیم گرفت به کویت حمله کند تا به این کشور اجازه ندهد از میدان نفتی رمیله در منطقه مشترک مرزی دو کشور منتفع شود. این یکی از بهانه‌های صدام برای حمله به کشور کوچک کویت بود که در سال ۱۹۹۰ صورت گرفت. صدام قصد داشت از این طریق درآمدهایش را افزایش و بدهی‌هایش را کاهش دهد. اما شاید بزرگ‌ترین تاثیر کاهش قیمت نفت بر کشور شوروی نمایان شد. این کشور کمونیستی که پیش از دهه هشتاد و اشباع بازار یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت خام به شمار می‌آمد با کاهش ناگهانی قیمت آخرین پرده دیکتاتوری کمونیستی خود را از هم پاشیده دید. البته کاهش قیمت نفت عامل اصلی سقوط اتحاد جماهیر شوروی نبود اما نمی‌توان این کاهش را نادیده گرفت.

● افزایش قیمت در دهه نود

حمله صدام به کویت و آغاز جنگ اول خلیج‌فارس نگرانی در میان تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان نفت را افزایش داد. صدام با به آتش‌کشیدن میادین نفتی کویت باعث کاهش تولید حداقل تا زمان بازسازی و تعمیر این میادین شد. کشورهای عرب صادرکننده نفت هم تصمیم گرفتند تا زمانی که کاهش تولید نفت ادامه دارد تولید نفت خود را افزایش دهند تا ثبات بازار به هم نریزد. در جریان جنگ اول خلیج فارس قیمت نفت تا بشکه‌ای ۵۰/۵۰ دلار هم افزایش یافت، در حالی که در سال ۱۹۸۷ قیمت نفت به‌طور میانگین ۱۸ دلار بود. جدا از بحران خلیج‌فارس دلیل دیگری هم در افزایش شدید قیمت نفت موثر بود و آن هم رشد اقتصادی آمریکا، اروپا و دیگر کشورهای آسیایی بود. البته تا سال ۹۴ قیمت نفت حتی به پایین‌ترین حد خود از سال ۱۹۷۳ هم رسید اما به یک باره دوره افزایش قیمت آغاز شد. اقتصاد ایالات‌متحده روزهای خوشی را پس از رکود تجربه می‌کرد و اقتصاد کشورهای آسیای جنوب شرقی هم در حال رشد و شکوفایی بود. از سال ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۷ مصرف نفت در جهان ۲/۶ میلیون بشکه در روز افزایش یافت. البته از این میزان افزایش مصرف تنها سیصد هزار بشکه در روز سهم آسیای جنوب شرقی بود.

از سوی دیگر در میان سال‌های ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۶ تولید نفت روسیه بیش از ۵ میلیون بشکه در روز کاهش یافته بود. این افزایش قیمت تا سال ۹۷ ادامه یافت تا اینکه در اثر بحران اقتصادی در آسیا و تاثیر آن بر دیگر نقاط جهان تقاضا برای این محصول باز هم کاهش یافت. اوپک در دهه ۹۰ هم روزهای خوش را تجربه کرد و هم تلخ. این سازمان از جهت کنترل قیمت‌ها نسبتا موفق عمل کرد اما در زمانبندی سهمیه اعضای سازمان باز هم مرتکب اشتباه شد. از سال ۹۸ کاهش قیمت نفت خام مجددا آغاز شد و اوپک که نشانه‌های بروز بحران اقتصادی در آسیای شرقی را نمی‌دید یا نمی‌خواست ببیند هزینه سنگینی پرداخت. در دسامبر ۱۹۷۷ اوپک سهم خود را از ۵/۲ میلیون بشکه در روز (معادل ۱۰ درصد) به ۵/۲۷ میلیون بشکه در اول ژانویه ۱۹۹۸ افزایش داد.

اما رشد سریع اقتصادی در شرق آسیا فروکش کرد و مصرف نفت در این منطقه از جهان برای اولین‌بار به پایین‌ترین حد خود از سال ۱۹۸۲ رسید. کاهش تقاضا در کنار افزایش تولید اوپک باعث کاهش شدید قیمت نفت خام شد. اوپک در واکنش به این بحران در ماه آوریل ۹۸ به میزان ۲۵/۱ میلیون بشکه در روز تولید خود را کاهش داد دو ماه بعد هم ۳۳/۱ میلیون بشکه دیگر از تولیدات اوپک کم شد اما سقوط قیمت نفت تا دسامبر ۹۸ ادامه یافت. از آغاز سال ۹۹ کمی اوضاع بهتر شد و اوپک برای افزایش قیمت تصمیم گرفت در ماه آوریل ۷۱/۱ میلیون بشکه دیگر از تولید خود را کاهش دهد. به این ترتیب از اوایل سال ۹۸ تا اواسط سال ۹۹ اوپک حدود سه میلیون بشکه کاهش تولید داشت که باعث شد قیمت نفت خام کمی افزایش یابد و به بالاتر از ۲۵ دلار در هر بشکه برسد. در حالی که قبل از ‌آغاز سال ۹۹ قیمت نفت حتی به بشکه‌ای کمتر از ۱۵ دلار هم رسیده بود. البته اگر اعضای اوپک کاهش سهمیه در نظر گرفته شده را رعایت می‌کردند قیمت بیش از این افزایش می‌یافت. بحران اقتصادی شرق آسیا هم به پایان رسید و قیمت نفت باز هم رو به افزایش گذاشت به‌طوری که در سال ۲۰۰۰ قیمت نفت به اندازه قیمت نفت در سال ۱۹۸۱ افزایش یافت. اصلی‌ترین عامل در این میان رشد اقتصادی در کشورهای صنعتی از جمله آمریکا بود.

از آوریل تا اکتبر ۲۰۰۰ اوپک سه بار و در مجموع ۲/۳ میلیون بشکه به تولید نفت خود افزود اما نتوانست مانع از افزایش لجام‌گسیخته قیمت‌ها شود. اما سرانجام افزایش پانصدهزار بشکه‌ای تولید نفت اوپک در اول نوامبر باعث کاهش قیمت‌ها شد. در سال ۲۰۰۱ بحران اقتصادی آمریکا و افزایش تولید نفت در خارج از اوپک از جمله در روسیه باز هم باعث کاهش قیمت‌ها شد. به همین دلیل اوپک ۵/۳ میلیون بشکه از تولید نفت خود را در اول سپتامبر ۲۰۰۱ کاهش داد. اگر حمله تروریستی یازدهم سپتامبر رخ نمی‌داد این کاهش تولید می‌توانست به رونق بازار و افزایش قیمت‌ها کمک کند اما با انجام حملات تروریستی در ۱۱ سپتامبر قیمت نفت به شدت کاهش یافت. با اینکه اوپک باید فورا تولید نفت را کاهش می‌داد اما تا ژانویه ۲۰۰۲ اتفاقی نیفتاد و در این زمان تصمیم گرفت ۵/۱ میلیون بشکه دیگر از تولید خود را کم کند تا سرانجام در مارس ۲۰۰۲ قیمت نفت مجددا به ۲۵ دلار برسد. در سال ۲۰۰۳ عدم ثبات در کشورهای تولیدکننده نفت از جمله ونزوئلا که با اعتصاب کارگران شرکت‌های نفتی روبه‌رو شده بود باعث افزایش قیمت نفت تا سقف ۳۱ دلار شود. این قیمت ۱۹درصد از میانگین قیمت در سال ۲۰۰۲ بیشتر بود.

حمله نظامی آمریکا و متحدانش به عراق در مارس ۲۰۰۳ رویدادی مهم در بازارهای نفتی جهان به شمار می‌آمد. حداقل از این جهت که عراق ذخایر نفتی بسیار زیادی داشت. در حالی که در ماه‌های منتهی به آغاز حمله قیمت نفت افزایش یافته بود در میانه سال ۲۰۰۳ رو به کاهش گذاشت. دلیل آن هم امیدواری نسبت به پایان زودهنگام پرونده عراق بود. اما این اتفاق نیفتاد و با کاهش تولید نفت عراق تقاضای بازار افزایش یافت. در سال ۲۰۰۴ با توجه به ادامه یافتن جنگ در عراق میان آمریکا و متحدانش با شورشیان قیمت نفت سیر صعودی خود را ادامه داد. پس از بالا و پایین‌شدن متناوب سرانجام در مارس۲۰۰۵ قیمت نفت به بالاتر از بشکه‌ای پنجاه دلار رسید. ۱۰ روز بعد هم بازار قیمت ۵۶ دلار را تجربه کرد. ماه آوریل اما قیمت نفت تا ۵۳ دلار کاهش یافت که عامل اصلی آن نگرانی از افزایش روند کاهش ارزش دلار بود. اما در ماه ژوئن یعنی یک ماه بعد رکورد تاریخی ۶۰ دلار به ثبت رسید. در سپتامبر ۲۰۰۵ و در پی وقوع توفان کاترینا قیمت گازوئیل هم در بازار آمریکا افزایش یافت و به بیش از سه دلار رسید در حالی که بالاترین قیمت این محصول در سال ۱۹۸۱، تنها ۴۲/۱ دلار بود.

سال ۲۰۰۶ هم روند افزایش قیمت ادامه داشت و در ژانویه این سال به ۳/۶۶ دلار رسید. این میزان افزایش که پس از اکتبر ۲۰۰۵ بیشترین میزان افزایش بود به علت ناآرامی‌ها در نیجریه و شدت یافتن تنش میان آمریکا و ایران حاصل شد. افزایش بیشتر تنش میان ایران و آمریکا قیمت نفت را در پایان ماه ژانویه ۲۰۰۶ به ۳/۶۸ دلار رساند. با اینکه به دلیل افزایش ناآرامی‌های عراق تولید نفت این کشور کاهش یافته و به یک میلیون بشکه در روز رسیده بود اما زمستان گرم باعث شد تا پایین‌ترین قیمت نفت در سال ۲۰۰۶ در ماه فوریه و با قیمت ۶/۵۹ دلار به ثبت برسد. در جولای ۲۰۰۶ قیمت به ۷۹ دلار رسید که در تاریخ سابقه نداشت.

این افزایش قیمت معلول افزایش تنش میان آمریکا و دو کشور کره‌شمالی و ایران و نیز جنگ اسرائیل و لبنان بود. اوضاع ناآرام در نیجریه یکی دیگر از تولیدکنندگان نفت روند افزایش قیمت را سرعت بیشتری بخشید. اوایل سال ۲۰۰۷ قیمت نفت رکورد ۸۰ دلار در هر بشکه را به ثبت رساند. اما افزایش ناآرامی‌ها در شرق ترکیه و کاهش مجدد ارزش دلار در اواخر این سال قیمت را به ۲/۹۲ دلار هم رساند. اما این پایان کار نبود در ماه نوامبر ۲۰۰۷ سرانجام قیمت نفت سه رقمی شد و به بشکه‌ای ۱۰۰ دلار رسید. اوایل سال ۲۰۰۸ یعنی امسال اخباری منتشر شد مبنی بر اینکه اوپک قصد دارد تولید خود را کاهش دهد و شواهدی هم در دست بود که نشان داد تقاضا برای نفت در حال کاهش است به همین دلیل در پایان فوریه ۲۰۰۸ قیمت نفت سه دلار دیگر هم افزایش یافت. در ماه مارس اوپک، آمریکا را به سوء‌مدیریت متهم کرد. آنها انتظار داشتند آمریکا اقدامی در جهت جلوگیری از کاهش ارزش دلار انجام دهد.

اما این روند کاهش ارزش دلار و نگرانی از کاهش تولید اوپک ادامه داشت تا اینکه در ماه می قیمت به رقم تاریخی و بی‌نظیر ۱۳۵ دلار رسید. قوت‌گرفتن احتمال حمله نظامی اسرائیل به تاسیسات هسته‌ای جمهوری اسلامی باعث شد تا ششم ژوئن امسال و تنها طی ۲۴ ساعت قیمت نفت ۱۱ دلار افزایش یابد. این روند افزایش قیمت به جایی رسید که نفت در اوایل ماه جولای بشکه‌ای ۱۴۷ دلار معامله شد. اما این پایان صعود قیمت نفت بود. از ۱۵ جولای با نمایان شدن اولین نشانه‌های بروز بحران اقتصادی در آمریکا و سپس در اروپا و به تبع آن کاهش تقاضا، قیمت نفت رو به کاهش گذاشت و در حالی که در آخرین روزهای سال ۲۰۰۸ به سر می‌بریم حدود ۴۰ دلار معامله می‌شود. گسترش بحران اقتصادی در آمریکا، اروپا و آسیای شرقی، افزایش بیکاری و رکود اقتصادی اصلی‌ترین عوامل در کاهش ۱۰۰ دلاری قیمت نفت طی پنج ماه به شمار می‌آیند.

آرش فرح‌زاد