تهرانی, استاد یگانه ضرب

ضرب تنبک یا تمبک یکی از آلات موسیقی ایرانی است که هنوز هم در قرار دادن نام آن در گروه «ساز»ها, اختلاف نظر وجود دارد

ضرب (تنبک یا تمبک) یکی از آلات موسیقی ایرانی است که هنوز هم در قرار دادن نام آن در گروه «ساز»ها, اختلاف نظر وجود دارد. وجهه این ساز در قدیم مانند اکنون نبود. شاید در حال حاضر ارزش یک تمبک نواز با یک تارنواز یا سنتورنواز برابر باشد, ولی این موضوع در گذشته (منظور دوره قاجار) کاملا متفاوت بود. در گذشته, تمبک, سازی بی ارزش و تمبک نواز آدمی حقیر شمرده می شد. در همنوازی ها به ندرت تمبک دیده می شد و اگر هم وجود داشت, در حاشیه بود. تا جایی که تمبک نواز تمام کارهای اعضای گروه را انجام می داد !

این روال به همین صورت ادامه داشت تا وقتی که «حسین تهرانی» پا به عرصه موسیقی گذاشت. تا جایی که توانست سرنوشت این ساز را تغییر دهد.

حسین تهرانی در سال ۱۲۹۰ خورشیدی در تهران دیده به جهان گشود. از نوجوانی به تمبک علاقمند شد ولی چون در خانواده ای متعصب زندگی می کرد, نمی توانست عشق خود را به تمبک آشکار سازد. به همین دلیل به یادگیری تمبک به صورت مخفیانه و آنهم در نزد خود پرداخت. یعنی اولین استادش, خودش بود! اولین تمبک وی نیز, گلدانی بود که ته آن را سوراخ کرده بود و روی آن را پوست کشیده بود.

تهرانی با وجود چنین مشکلاتی به یادگیری تمبک پرداخت و در کنار آن, به دلیل وضع اقتصادی بد خانواده, به کار کردن نیز مشغول شد. وی ابتدا نزد حسین خان اسماعیل زاده (نوازنده مشهور کمانچه) رفت و ردیف موسیقی را از وی آموخت.

سپس در ۲۶ سالگی در مجلسی با استاد ابوالحسن صبا آشنا شد و بعد از آنکه, صبا به هنر وی در تمبک نوازی پی برد, از وی درخواست کرد تا اصول و فنون و علم تمبک نوازی و همینطور ضرب و ریتم را به تهرانی آموزش دهد و او نیز با کمال میل پذیرفت. این رابطه دوستی, همکاری و استاد و شاگردی, ۲۸ سال (تا زمان مرگ صبا) به طول انجامید. البته تهرانی قبل از صبا, از اساتیدی چون رضا روانبخش و مهدی غیاثی نیز بهره برده بود ولی به گفته خودش, آنها چیز زیادی به او نیاموخته بودند.

تهرانی بعد از دو سال, به پیشنهاد صبا به رادیو رفت و در گروهها و ارکسترهای مختلف رادیو و بخصوص با استاد صبا, شروع به همکاری کرد. بدین ترتیب روز به روز بر شهرت وی و همینطور به اعتبار تمبک در موسیقی نیز افزوده می شد. تا جایی که کلنل وزیری از وی دعوت کرد تا در مدرسه عالی موسیقی اش, به آموزش تمبک بپردازد و همینطور بعدها نیز به هنرستان موسیقی ملی که به سرپرستی روح الله خالقی بود, رفت.

در همان دوران بود که تهرانی برای اولین بار, اقدام به ساخت قطعاتی مستقل مخصوص تمبک از جمله «دیزل» و «قطار» کرد که اجرای آن بر روی تمبک بسیار مشکل بود. اقدام نوین و مفید دیگر تهرانی در زمینه تمبک, تشکیل یک گروه تمبک بود. وی در این گروه, قطعات مختلف ساخته خود را برای دو یا سه گروه تنظیم کرده و سپس آن را اجرا می نمود, که بسیار نیز مورد استقبال قرار گرفت. شهرت و معروفیت وی به آن حد رسید که بارها از وی دعوت شد تا در خارج از کشور به تکنوازی ضرب بپردازد.

حسین تهرانی از صدای دودانگی نیز بهره مند بود و چون به تصانیف قدیمی نیز آگاهی کامل داشت, اقدام به اجرا و ضبط تصانیف قدیمی با همکاری ابوالحسن صبا و جلیل شهناز کرد. علاوه بر آن, برنامه های زیادی نیز با سنتور فرامرز پایور ضبط کرد که در زمره بهترین آثار وی محسوب می شود.

وی در زمینه پرورش شاگرد و هنرجو نیز بسیار فعال بود. استاد محمد اسماعیلی از بهترین شاگردان وی محسوب می شود. حسین تهرانی پس از سالها تلاش و فعالیت برای احیای تمبک, سرانجام در ۲۹ اسفند ماه ۱۳۵۲ پس از یک بیماری طولانی, از دنیا رفت و موسیقی ایرانی از نعمت بزرگی چون او محروم شد.

سبک و شیوه تمبک نوازی تهرانی, سبک کاملا جدید و به نوبه خود جالب بود. وی بسیاری از حرکات و فنون زیبا و کاربردی را به تمبک اضافه و برخی از حرکات زائد آن را نیز حذف کرد. وی بسیار سریع و چابک و در عین حال لطیف و نرم ساز می زد و به ندرت صدای اضافه از ساز وی به گوش می رسید. نکته قابل توجه دیگر اینکه, هرگز با افزایش مترونوم قطعه بوسیله نوازنده ای که در حال هموازی با وی بود, ضرب وی نامیزان نمی شد.

اقدامات هنری استاد تهرانی, آنقدر گسترده است که بیان آن در این مجال نمی گنجد ولی همین بس که اگر تلاشهای وی نبود, معلوم نبود چه سرنوشتی در انتظار تمبک و موسیقی ایرانی بود.

در غم فراق او, شعرها سرودند و آهنگها ساختند, اما کمتر اثری است که به زیبایی قطعه «به یاد حسین تهرانی» برسد که استاد فرامرز پایور آن را برای ارکستر سازهای ملی و گروه تمبک ساخت و اجرا نمود. به یاد دورانی که با هم بودند...

حامد رائیجی