درآمدی بر سینمای دفاع مقدس

به اعتقاد کارشناسان سینما, ژانر فیلم جنگی تنها ژانری است که در سینمای ایران به درستی مسیر خود را پیموده و هیچ گاه مانند دیگر ژانرهای پر طرفدار سینمای ایران ,کمدی و ملودرام, به بیراهه کشیده نشده و قواعد آن همتای نمونه های خوب کشورهای صاحب سینما به کار بسته شده است

به اعتقاد کارشناسان سینما، ژانر فیلم جنگی تنها ژانری است که در سینمای ایران به درستی مسیر خود را پیموده و هیچ گاه مانند دیگر ژانرهای پر طرفدار سینمای ایران ،کمدی و ملودرام، به بیراهه کشیده نشده و قواعد آن همتای نمونه های خوب کشورهای صاحب سینما به کار بسته شده است.

در مورد سینمای جنگی‎/دفاع مقدس، به دلیل اهمیت آن نزد مسئولین، مطالب فراوانی گفته و نگاشته شده و برگزاری جشنواره دفاع مقدس و سلسله نشست های گاه و بیگاه خبر از اهمیت این ژانر سینمایی پر طرفدار دارد. مجلات و روزنامه‌های تخصصی سینمایی نیز پرونده های مفید و پرباری را در این رابطه عرضه کرده اند.

قرار است از این پس در همین صفحه، طی سلسله مطالبی سینمای داستانی دفاع مقدس مورد بررسی قرار گیرد.این بررسی در ادامه ودر کنار سایر کوشش های انجام شده در مورد ماهیت این ژانر سینمایی صورت می گیرد تا جنبه های متفاوت آن هر چه بیشتر در معرض کنکاش قرار گیرند: تاریخچه و مختصات آن، فیلمها و فیلمسازان بزرگ آن،فیلمنامه ها ومضامین طرح شده، ستاره های این سینما و سایر مسائل و موضوعات مرتبط دیگر.

به همین جهت، یافتن یک زبان مشترک، ازطرح مفاهیم کلی نظیر تعاریف این نوع سینما آغاز می کنیم تا در صورت امکان اگر عمری باقی بود، در آینده به موارد جزئی تر برسیم.

● سینمای جنگ، تعریف و پیشینه

ارائه تعریف دقیق و قابل شمولی برای سینمای جنگ (وبه طور اخص سینمای دفاع مقدس) به مانند تمامی مفاهیم دیگر سینمایی، کاری است بس مشکل و تا حدودی طاقت فرسا. کار تعریف،ارائه مختصات است و چارچوب. تعیین نوعی مرز که آنچه را که غیر آن باشد به محدوده خود راه نمی دهد و به زبان دیگر قانونمند کردن. اما سینما قانون بردار نیست بلکه قاعده مند است و مرزهای آن تا بیکران باز. به عنوان مثال در همین سینمای کشور ایران طیف وسیعی از فیلمها را می توان ذیل همین عنوان سینمای جنگ بررسی کرد. آثاری نظیر:باشو غریبه کوچک، پایگاه جهنمی، روبان قرمز، قارچ سمی،عروس حلبچه، اشک سرما،از کرخه تا راین،کیمیا،دوئل و غیره و غیره. اما آنچه همه این آثار را به هم مرتبط می کند همانا عنصر جنگ است.

با این وجود ارائه تعریف و مثال های متنوع و صحبت درباره آنها می تواند تا حدودی راهگشا باشد. نکته جالب توجه این است که معمولاً خوانندگان نه چندان پیگیر مباحث تئوریک می دانند فیلم جنگی‎/دفاع مقدس کدام است، حتی اگرنتوانند چرایی آن را تبیین کنند!

پس هم اکنون می توان گفت فیلم جنگی، فیلمی است که داستان نبرد ما بین دو کشور را بازگو می کند. لزومی ندارد که اشخاص و وقایع برگرفته از مستندات باشند اما بستر فیلم،خود جنگ، لزوماً بایستی جنگی باشد که در حال انجام باشد و یا پیشتر رخ داده باشد. به این ترتیب این گونه فیلم ها وابسته به تاریخ اند و اصولاً برخی منتقدان فیلمهای این ژانر را براساس جنگی که دستمایه خود قرار می دهند طبقه بندی می کنند: فیلم های در رابطه با جنگ جهانی اول و دوم، فیلم های در رابطه با جنگ ویتنام و.‎/‎/ به همین دلیل با دیدن فیلم می توان به سهولت،زمان و مکانی را که داستان به آن اشاره دارد با زمان ومکانی که جنگ واقعاً در آنجا رخ داده مقایسه کرد و احیاناً راست و دروغ آن را سنجید!

فیلم هایی نظیر هتل روآندا(تری جرج) که جنگ های داخلی و قومی‎/قبیله ای را بازگو می کنند نیز زیرمجموعه سینمای جنگ محسوب می شوند. در واقع می توان فیلم جنگی را فیلمی دانست که داستان نبرد دو یا چند گروه با یکدیگر را که یا به دلایل ایدئولوژیک رخ داده و یا به دلایل ژئوپولتیک، به عنوان بستر خود انتخاب می کند، با تأکید دوباره بر جنگی واقعی و نه خیالی. گاه جنگ محور اصلی می شود و گاه نقشی فرعی را در داستان عهده دارد و این به معنای آن است که در این گونه آثار جنگ نقشی تعیین کننده را عهده دار است. از سوی دیگر منتقدان سینمای جهان در نوشته های خود فیلم هایی در رابطه با جنگ های قرن بیستم، ونه قبل از آن را، در این طبقه بندی جای می دهند و فیلمهایی که جنگی از جنگ های قرون گذشته را به تصویر می کشند ذیل عنوان فیلم تاریخی طبقه بندی می کنند.

همزمان با آغاز جنگ اول جهانی،اولین فیلم ها در رابطه با جنگ در زمینه مستند و داستانی عرضه شدند. پیشتر فیلمهایی با الهام از جنگ هایی نظیر جنگ داخلی امریکا (شمال و جنوب) ساخته و عرضه شده بودند. اما آنچه سینمای جنگ را رونق بخشید وبدل به ژانر کرد همانا جنگ اول جهانی بود.

فیلم های مستند گزارشی از میادین جنگ در سالن های سینما نمایش داده می شدند، تلویزیون هنوز اختراع نشده بود، تا اخبار میدان نبرد را به سمع و نظر مخاطب برسانند. به جهت حفظ روحیه مخاطب،جامعه، گاه حتی اخبار دروغین را به اطلاع عموم می رساندند. این امر در کشورهایی نظیر آلمان و شوروی رخ می داد.

● رویکردها

در کنار سینمای مستند، سینمای داستانی جنگ نیز مراحل رشد خود را آغاز کرد. تبلیغ برای خدمت در ارتش، تقویت حس اتحاد میهنی و گرامیداشت در گذشتگان جنگ همچون قهرمانان ملی از جمله مواردی بودند که در این فیلم ها مورد توجه قرار داشتند. این الگو،تا به امروز پا بر جا مانده. تا زمانی که کشوری درگیر جنگ خارجی باشد،عموم آثار تولیدی به تبلیغ مفاهیم یاد شده می پردازند. این گونه فیلم ها با لحنی حماسی با شخصیت ها و حوادث روبه رو می شوند.

اما با اتمام جنگ و دوری از هیجانات طبیعی ناشی از آن، فیلمسازان فرصت می یابند تا از زاویه ای دیگر به جنگ و حواشی آن بنگرند. گاه این گونه آثار با طرح پرسش هایی درباره جنگ، ماهیت آن را به چالش می کشند.رویکرد این گروه از فیلمسازان به مقوله جنگ،به تصویر در آوردن زشتی های آن و تأکید بر ارزش های انسانی فرا ملیتی است. از نظر آنان این که چه دولت هایی در دو سوی جبهه قرار دارند مهم نیست بلکه سرنوشت انسان های درگیر در این میان مهم است. تأکید بر ارزش های انسانی و لحن مخالف جنگ این آثار، موجب شده که به آنها لقب ضد جنگ داده شود.

● دفاع مقدس

در کشور ما نیز بجز یکی دو تجربه پراکنده،سینمای جنگ با آغاز جنگ تحمیلی متولد شد. حمله عراق به مرزهای ایران در شهریور ماه سال هزارو سیصد و پنجاه و نُه واقعه ای مهم در تاریخ اجتماعی‎/سیاسی ما به حساب می آید،طی چند قرن گذشته این تنها جنگی بوده که در خلال آن هیچ قسمتی از خاک ایران از آن جدا نشد. سینما هنوز درگیر تولید پروژه های مرتبط با انقلاب و مبارزات انقلابی بود اما نیاز به بسیج همگانی موجب شد تولید و عرضه فیلم های جنگی،از نظر کمی و کیفی سرعت بگیرد.

مطابق همه کشورهای دنیا،بیشتر آثاری که در مدت جنگ عرضه شدند،آثاری بودند که دفاع از میهن را پاس می داشتند. فیلمسازانی نظیر ابراهیم حاتمیکیا، رسول ملاقلی پور، جمال شورجه،احمد رضا درویش، ساموئل خاچیکیان،ابراهیم قاضی زاده،شهریار بحرانی، سیف الله داد، کمال تبریزی، ناصر مهدی پور،علی شاه حاتمی،حسن کار بخش و.‎/‎/ از جمله کسانی بودند که به فعالیت در سینمای جنگ پرداختند. برخی با رویکردی ایدئولوژیک با این قضیه روبه رو شدند و برخی با رویکردی تجاری و با تکیه بر هیجانات داستان های جنگی و الگو برداری از آثار مشابه هالیوودی. آنچه مهم است،فعالیت همه این عزیزان در این حیطه و در کنار یکدیگر است که زمینه رونق این ژانر سینمایی را فراهم آوردند.

درایران رویکرد سینمای بعد از جنگ به زمان جنگ، تا حدودی متفاوت با سینمای دیگر کشورهاست. کشور ما که بعد از انقلابی ایدئولوژیک شرایط جدیدی را تجربه می کرد به ناگاه مورد تجاوز ارتش بعثی واقع شد و دفاع از مرز و بوم امری نبود که توسط فیلمسازان مورد نکوهش قرار گیرد. درگیر جنگ شدن ما در وهله نخست،دفاعی بود. اصلاً به همین دلیل است که سینمای جنگ ما به سینمای دفاع مقدس معروف شده: به دلیل رویکرد ایدئولوژیک.

«منظور از رویکرد ایدئولوژیک، موقعیت سازی حضور رزمنده در جبهه جنگ بر حسب مرزهای عقیدتی است و ناتوان سازی دشمن از هجوم به مبانی فکری نظام سیاسی حاکم از طریق ابزار جنگ مهم ترین رکن دفاع را تشکیل می دهد. این ایده پر رنگترین ایده در سینمای جنگ ایران است و از همین جاست که ریشه نامگذاری این سینما به سینمای دفاع مقدس خود را نشان می دهد. مشابهت سازی جنگ تحمیلی به جنگ های مقدسی از قبیل جهادهای پیامبر(ص) و جنگ های امام علی(ع) و نهضت عاشورای امام حسین(ع)در قالب این ایده انجام پذیرفته است.

● ساب ژانرها

مطابق سایر ژانرهای سینمایی،سینمای جنگ نیز دارای یک سری زیر مجموعه است. فیلم های جنگی که هر یک داستان و شرایط خاص خود را دارند اما از محور مشترکی به نام جنگ سود می برند و در نهایت، ذیل مجموعه سینمای جنگ قرار می گیرند.

ساب ژانرهای معتبر سینمای جنگ که در سینمای ایران مورد استفاده قرار گرفته اند از این قرارند:

۱) گریز از زندان:در این زیرگونه(ساب ژانر)، ماجرا در یکی از زندان های دشمن اتفاق می افتد. رفتار دشمن چه بد باشد چه خوب،عده ای از اسرا تصمیم می گیرند که از زندان بگریزند به همین جهت معمولاً، تحت رهبری یکی از افراد زبده خودی با یکدیگر متحد می شوند و پس از بررسی جوانب کار،نقشه را پیاده می کنند. نقشه ای که اصولاً با موفقیت همراه است. با وجود اینکه مخاطب از همان ابتدا می تواند انتهای کار را حدس بزند(اصلاً خاصیت فیلم ژانریک همین است) اما صحنه های نبردی که حین فرار رخ می دهند و همچنین طراحی نقشه فرار از جمله مواردی هستند که فیلم را برای مخاطب سرگرم کننده می سازند.در نمونه های مربوط به جنگ های جهانی بخصوص حفر کانال و فرار از آن طریق یکی از راه حل های زندانیان به شمار می رود. از نمونه های خوب این ساب ژانر می توان به پرواز از اردوگاه(حسن کار بخش) اشاره کرد: خلبانی پس از دست یابی به اطلاعاتی مهم،قبل از اینکه توسط عراقی ها دستگیر شود آنها را پنهان می کند. در بازداشتگاه نیروهای عراقی پیشنهاد برگزاری یک مسابقه رزمی میان اسرا و ارتش عراق را به او می دهند و اوبعد از صحبت با سایرین می پذیرد. اکنون آنها خود را آماده انجام مبارزه می کنند و از سوی دیگر بایستی اطلاعات را به نیروهای خودی برسانند.‎/‎/

۲) جنگی مأموریتی:عده ای کماندو که هر یک تخصص ویژه ای در امور نظامی دارند فرا خوانده می شوند تا مأموریتی را که امکان اعزام ارتش در مقیاس وسیع بدان مقدور نیست انجام دهند. در آغاز با ویژگیهای تک تک این افراد آشنا می شویم وپس از گرد هم جمع شدن آنها مأموریت تشریح می شود. در ضمن تا رسیدن به هدف نهایی گروه چند امتحان سخت را مشابه خان های رستم پشت سر می گذارد و معمولاً در این مسیر تعدادی از افراد گروه برای نجات جان بقیه فداکاری می کنند و خود را قربانی می کنند. در نهایت اما با وجود تلفات کم و زیاد مأموریت را با موفقیت به پایان می رسانند. این گونه آثار دارای ساختاری اپیزودیک هستند. در هر مرحله از فیلم با اتفاق و ماجرای جنگی تازه ای روبه رو هستیم که از دلایل جذاب بودن این گونه فیلم ها به شمار می آید. خط آتش (علی وفرید سجادی حسینی) مثال خوبی برای معرفی این ساب ژانر به شمار می آید:یک گروه پنج نفره از کماندوهای ایرانی برای انجام مأموریتی وارد خاک عراق می شوند اما با نجات جان دو اسیر مشکلاتی برای آنها در انجام مأموریت شان پیش می آید.‎

۳) نبرد هوایی: این بار داستان درباره نبرد هواپیماها و هلیکوپترهاست. گروهی خلبان مأموریت می یابند که محلی را در خاک دشمن بمباران کنند و یا در نبرد هوایی نیروهای زمینی و بخصوص هوایی دشمن را متوقف کنند. جلوه های ویژه پیشرفته از جمله عواملی است که می تواند کیفیت این قبیل فیلم ها را ارتقا دهد و نبردها را هر چه تماشایی تر اجرا کند. حمله به H۳(شهریار بحرانی) از فیلم های خوب ساخته شده در ایران است که از همین فرمول تبعیت می کند:ارتش عراق جهت دور از آسیب نگه داشتن هواپیماهای جنگی خود از حملات هوایی ایران،آشیانه آنها را به پایگاه های دور افتاده انتقال می دهد اما نیروی هوایی ایران با طرح نقشه ای تصمیم به بمباران آنجا می گیرد.‎

۴) نبرد دریایی: همانطور که از عنوان پیداست محل وقوع حوادث عرصه ناوهای جنگی است وغواصی در زیر دریا. گاهی کشتی مورد حمله هوایی و یا دریایی دشمن واقع می شود و گاهی غواصان بایستی از زیر دریا به سنگر دشمن نفوذ کنند.متأسفانه در این ساب ژانر، همچون ساب ژانر نبرد هوایی، به دلیل عدم وجود امکانات مالی و تکنیکی عظیم، فیلم های چندانی در سینمای ایران عرضه نشده و این دو از ساب ژانرهای فقیر به شمار می آیند. مثال: شمارش معکوس(اکبر حر):قرار است انبار مهمات شیمیایی ارتش عراق شناسایی ومنهدم گردد. به این منظور گروهی غواص عازم مأموریت شناسایی می شوند.‎

۵) نسل کشی نژادی:رژیم بعثی صدام طی عملیاتی موسوم به انفال نزدیک به صد و هشتاد هزار کرد را به اشکال مختلف،منجمله زنده به گور کردن، به قتل رساند. بمباران شیمیایی شهر حلبچه در جریان جنگ تحمیلی،که به هیروشیمای کردستان معروف است، نیز در همین راستا صورت گرفت. این موضوع دستمایه فیلمی به نام عروس حلبچه(حسن کار بخش) شد. این گونه فیلمها با تأکید بر وجوه وحشیانه عمل نسل کشی مظلومیت شهدای واقعه را به تصویر می کشند:دختر یک مبارز کرد درمراسم عروسی اش متوجه می شود که پدرش کشته شده. او به دنبال جسد پدر می رود و در بازگشت متوجه می شود که شهر توسط عراقی ها بمباران شیمیایی شده.

۶)جبهه های جنگ: داستان نبرد رو در روی دو جبهه پشت خاکریزها ازجمله داستان هایی است که چه در سینمای ایران و چه در سینمای جهان بسیار کار شده.سربازها پشت خاکریزها سنگر گرفته اند و گاهی حمله می کنند و زمانی عقب نشینی. در سینمای ما خصوصاً صحنه های زیادی را در این گونه فیلم ها به یاد می آوریم که نیروی زمینی ارتش بعث عراق با پشتیبانی تانک ها به خاکریز نیروهای ایرانی حمله می کنند و با گلوله های آرپی جی مواجه می شوند. فضای جبهه عنصر مشترک این قبیل آثار است. از نمونه های این ساب ژانر می توان به سجاده آتش اشاره کرد: درعملیات کربلای پنج نیروهای خودی در محاصره تانک های دشمن اند و فرماندهان برای خارج شدن از این بحران باید چاره ای بیندیشند.

۷) مقاومت مردمی(جبهه مقاومت):نیروی دشمن وارد کشور شده و ارتش یا شکست خورده و یا هنوز امکان اعزام نیرو به آن منطقه را ندارد. پس مردم منطقه خود جهت مقابله با سپاه دشمن وارد کارزار می شوند. از نمونه های خوب این دسته می توان به روز سوم (محمد حسین لطیفی) اشاره کرد: روزهای آغازین جنگ است و ارتش عراق وارد شهرهای مرزی شده. همه در حال تخلیه شهر هستند. در این میان پای دختری آسیب دیده و قادر به راه رفتن نیست ، پس برادرش او را زیر باغچه پنهان می کند تا در فرصت مقتضی برای نجات او باز گردد.

۸) بازگشت به خانه: جنگ تمام شده و اسرا که مدت طولانی را در فضای جنگ و سپس در اسارت به سر برده اند اکنون قرار است به خانه باز گردند اما همه چیز تغییر کرده، هم آرمان ها وهم آدم ها. این گونه فیلم ها با همراهی با شخصیت سرباز(رزمنده) نگاهی همدلانه به او و تفکرات او دارند. عروسی خوبان(محسن مخملباف) از فیلم های خوب این گروه است:رزمنده جوانی که در جریان جنگ موجی شده تصمیم می گیرد که با نامزدش ازدواج کند اما پدر نامزدش که مرد محتکریست مخالف این ازدواج است.‎

آثار دیگری وجود دارند که گرچه در حیطه سینمای دفاع مقدس جای می گیرند اما مشکل بتوان آنها را در یکی از این هشت گروه جای داد. فیلم روبان قرمز(ابراهیم حاتمی کیا) از جمله همین فیلم های ژانر گریز است. در آینده سینمای دفاع مقدس را بیشتر مورد بررسی قرار می دهیم.

پژمان نوکاری‎

پژمان مکاری‎