طرح بنزین احمدی نژاد تهدیدها را عقیم کرد

کمبود بنزین در ایران و افزایش وابستگی به واردات این محصول یکی از بحث های مطرح در ایران طی چند دهه گذشته بوده است امروز کل میزان یارانه پرداختی از سوی دولت ایران برای بنزین به طور کلی انرژی ۴۰ میلیارد دلار در سال برآورد می شود که این رقم بار بسیاری به اقتصاد ایران وارد می کند

نشریه اقتصادی میس در گزارشی به بررسی و تحلیل طرح سهمیه بندی بنزین در ایران پرداخت و با اشاره به مشکلات و موفقیتهای این طرح، پیشنهادهایی را برای پایان خوش سهمیه بندی بنزین ارائه کرده است.

نشریه اقتصادی میس مقاله‌ای را در مورد طرح سهمیه‌بندی بنزین در ایران منتشر کرده است که طی آن دورنمای این طرح و مسائل مربوط به آن به شرح زیر مورد بررسی قرار گرفته است.

● یارانه انرژی در ایران ۴۰ میلیارد دلار در سال است

کمبود بنزین در ایران و افزایش وابستگی به واردات این محصول یکی از بحث های مطرح در ایران طی چند دهه گذشته بوده است . امروز کل میزان یارانه پرداختی از سوی دولت ایران برای بنزین به طور کلی انرژی ۴۰ میلیارد دلار در سال برآورد می‌شود که این رقم بار بسیاری به اقتصاد ایران وارد می‌کند.

با توجه به این موضوع و امکان ایجاد محدودیت در وارد بنزین در اثر تنش‌های سیاسی دولت احمدی‌نژاد در تابستان گذشته طرح سهمیه‌بندی بنزین را به اجرا گذاشت.

● افزایش جمعیت و رشد سریع اقتصادی، تقاضا برای بنزین را به شدت افزایش داد

مهمترین علت وجود مشکلی به نام مشکل بنزین در ایران کنترل دولت بر صنایع پایین دستی نفت و مداخله دولت در فرایند تولید و عرضه بنزین است. تقریبا همه کشورهای عضو اوپک با چنین وضعیتی مواجه هستند اما در مورد ایران به دلیل پایگاه گسترده صنعتی خود، رشد اقتصادی سریع، جمعیت زیاد و شرایط خاص جمعیتی مشکل بنزین، حادتر و جدی‌تر است.

طی سه دهه گذشته جمعیت ایران دو برابر شده است و تعداد وسائل نقلیه در این کشور و فعالیت‌های صنعتی نرخ رشد سریعی را تجربه کرده اند. این امر باعث افزایش تقاضا برای بنزین در داخل شده است و این در حالی است که قیمت بنزین بر اساس قانون عرضه و تقاضا افزایش نیافته و به طور مصنوعی از سوی دولت در سطحی پایین نگه داشته شده است.

در این حال جنگ عراق با ایران توان تولید بنزین و نفت خام در این کشور را کاهش داد و بسیاری از پالایشگاه‌های ایران در این جنگ اسیب دیدند. پالایشگاه آبادان که بزرگترین پالایشگاه خاورمیانه تا آن زمان بود کمترین سطح تولید خود را تجربه کرد و حتی اکنون که چند دهه از پایان جنگ می‌گذرد این پالایشگاه نتوانسته است به دوران پررونق گذشته خود بازگردد.

بر اساس قانون عرضه و تقاضا افزایش تقاضا و کاهش تولید می‌بایست افزایش قیمت‌ها را به دنبال می‌آورد. اما دولت که خود متولی تولید و عرضه بنزین در سطح داخل است قیمت بنزین را به موازات این تحول افزایش نداد و نتیجه آن شد که بار مالی تحمیل شده بر دولت سال به سال افزایش یافت.

در عین حال بحث افزایش قیمت بنزین از دهه ۱۹۶۰ در ایران مطرح بوده است. در سال ۱۹۶۴ تلاش‌هایی برای افزایش قیمت بنزین از ۵ ریال در هر لیتر به ۱۰ ریال انجام شد. هدف مقامات ایران از ارائه این طرح افزایش درآمد دولت نه کاهش مصرف بود. اما به دلیل مخالفت عمومی و ترور نخست وزیر وقت قیمت بنزین مجددا به ۶ ریال در هر لیتر کاهش یافت، گر چه هیچ دلیلی نمی‌توان یافت که ترور مزبور را به کاهش قیمت بنزین نسبت دهد اما این اقدام همواره در تصمیم‌گیری‌های بعدی مد نظر قرار داشته است.

● آرزو برای بنزین ارزان

اگر چه اکثر رانندگان ایرانی مربوط به نسل‌های بعد از انقلاب هستند اما عمدتا آن‌ها ارزوی بازگشت قیمت بنزین به دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ را دارند. اکثر در محافل عمومی از ارزان بودن قیمت بنزین در آن دهه سخن گفته می‌شود.

اما در واقع قیمت بنزین در آن زمان یعنی ۶ ریال برای هر لیتر ارزان نبود، بلکه تقریبا در سطح قیمت‌های بین‌المللی قرار داشت. حتی قیمت بنزین در ایران در آن زمان در مقایسه با قیمت بنزین در آمریکا گران‌تر بود. در آن زمان هر دلار آمریکا در برابر ۷۰ ریال معامله می‌شد و متوسط قیمت بنزین در آمریکا ۲۵ تا ۳۰ سنت در هر گالن بود. ضمن آن که قیمت هر بشکه نفت خام در آن زمان بیش از ۱۳ دلار در هر بشکه بود.

امروز هر دلار در برابر ۹۳۰۰ ریال معامله می‌شود و قیمت نفت خام بیش از ۸۵ دلار در هر بشکه است.

● دولت در نهایت مجبور به قطع یارانه بنزین می‌شود

اگر چه دقیقا مشخص نیست دولت ایران چه مقدار یارانه به بخش ارزی و مصرف بنزین اختصاص می‌دهد اما مسلما این رقم بسیار بالا است. ایران در حال حاضر ۵/۱ تا ۷/۱ میلیون بشکه در روز فرآورده‌های نفتی مصرف می‌کند. بر این اساس حجم کل یارانه پرداختی به بخش انرژی ۴۰ میلیارد دلار است.

این بار سنگین را نه فقط دولت بلکه صنایع پایین‌دستی نفت به ویژه پالایشگاه‌ها نیز متحمل می‌شوند. البته در طی سال‌های اخیر با افزایش چند برابر قیمت نفت منابعی از سوی دولت برای کمک به افزایش ظرفیت پالایشگاه‌ها یا ساخت پالایشگاه‌های جدید اختصاص یافته است اما مسلما این روند پایدار نخواهد بود.

تحلیلگران معتقدند دولت ایران در نهایت مجبور می‌شود قوانین بازار آزاد را در بخش عرضه انرژی پیاده کند وتدریجا یارانه‌ها را قطع کند.

● سهمیه بندی بنزین، ابتکار احمدی‌نژاد برای مقابله با تهدیدهای خارجی

در طی سال گذشته وابستگی فزاینده ایران به بنزین وارداتی از سوی محافل غربی به عنوان پاشنه آشیل ایران معرفی شده است . به عقیده محافل غربی ایجاد محدودیت در واردات بنزین می‌تواند دولت ایران را با شورش‌های گسترده داخلی مواجه کند. در واکشن به این تهدید و همچنین افزایش فزاینده یارانه‌های بنزین بود که احمدی‌نژاد در سال جاری قیمت هر لیتر بنزین را از ۸۰۰ ریال به ۱۰۰۰ ریال افزایش داد و طرح سهمیه بندی بنزین را به اجرا گذاشت.

این ابتکار که باعث بروز ناآرامی‌های خفیفی شد هم اکنون جای خود را باز کرده است و به طور کامل اجرا می‌شود. هدف از اجرای این طرح به همراه افزایش قیمت بنزین کاهش مصرف از ۷۵ میلیون بشکه در روز به ۳۹ میلیون بشکه در روز بوده است.

در عین حال تحلیلگران در مورد موفقیت این طرح تردید دارند. آن‌ها می‌گویند این طرح بارها در کشورهای مختلف به اجرا گذاشته شده است و در تمامی موارد ناکام مانده است. این افراد معتقدند تنها راه معقول برای کنترل مصرف بنزین در ایران رساندن قیمت بنزین به سطح قیمت‌های بین‌المللی است اما سیاست‌ دولت ایران اجرای طرح سهمیه‌بندی در کنار افزایش خفیف قیمت بنزین است.

● احمدی نژاد افزیش شدید قیمت بنزین را موجب تورم سرسام آور می‌داند

احمدی‌نژاد معتقد است افزایش شدید قیمت بنزین اثر تورمی زیاد دارد و در عین حال این کار به ضرر طبقات کم درآمد و طبق متوسط است. همچنین وی طرح سهمیه بندی را عادلانه می‌داند زیرا سختی ها را به طور یکسان در میان مردم توزیع می‌کند.

با این حال اکثر تحلیلگران طرح مزبور را یک طرح « فرمان بده و کنترل کن» می‌دانند که اجرای آن به بوروکراسی گسترده نیاز دارد. به نظر آن‌ها این طرح از رسیدن به اهداف خود ناکام می‌ماند. البته در کوتاه مدت این طرح موفقیت محدودی خواهد داشت.

● بازار سیاه اثر منفی طرح سهمیه بندی بنزین است

وجود امکان فساد اداری و پدید آوردن بازار سیاه از جمله آثار منفی این طرح عنوان شده است. بازار سیاه از هم اکنون پدید آمده است و سوء استفاده از این سیستم نیز در حال رواج و گسترش است. سهمیه‌های تاکسی‌ها یکی از استوانه‌های بازار سیاه بنزین در ایران است. رانندگان تاکسی با دارا بودن سهمیه ماهانه ۸۰۰ لیتر در روز می‌توانند این رقم بالای بنزین را در بازار سیاه و به چند برابر قیمت بفروشند. مسلما اگر دولت ایران می‌خواهد طرح سهمیه‌بندی بنزین به حیات و تاثیر گذاری خود ادامه دهد باید با این نارسایی‌ها مقابله کند.

● قیمت بنزین سهمیه بندی شده باید به کندی افزایش یابد

به رغم تقاضاهای مکرر در میان محافل مختلف برای رساندن قیمت بنزین به سطح بین‌المللی به نظر نمی‌رسد در کوتاه مدت چنین تصمیمی اتخاذ شود و یا عملیات پایین دستی تولید و توزیع بنزین به بخش خصوصی واگذار شود. این پیشنهادها رادیکال و افراطی تلقی می‌شود. در عین حال برخی نیز از اصلاح نظام سهمیه‌بندی سخن می‌گویند. شناور کردن قیمت بنزین و افزایش آن به موازات افزایش مصرف خودرو یکی از این پیشنهادها است برخی دیگر اجرای نظام سهمیه‌بندی به همراه بازار نیمه آزاد را پیشنهاد می‌کنند. پیشنهاد می‌شود در هر پمپ بنزین یک یا دو پمپ به فروش آزاد بنزین اختصاص یابد و قیمت بنزین در این پمپ‌ها به سرعت افزایش داده شود تا به سطح قیمت‌های بین‌المللی برسد. البته می‌بایست قیمت بنزین سهمیه‌بندی شده نیز افزایش یابد اما در سطحی آهسته‌تر. این رهیافت مردم را به طور تدریجی به قیمت‌های بالای بنزین عادت می‌دهد و نهایتا زمینه را برای خصوصی کردن بخش پایین‌دستی آماده می‌کند.

● نگرانی از تورم زا بودن افزایش قیمت بنزین بی مورد است

تورم، عدالت و توان خرید مسائلی هستند که در بحث‌های مربوط به افزایش قیمت‌ها مطرح می‌شوند. با توجه به عرضه ارزان بنزین طی سالیان متمادی هرگونه تصمیم گیری برای افزایش قیمت این ماده‌ با واکنش تند عمومی مواجه می‌شود. دولت‌های مختلف به جای تلاش برای آگاهی دادن به مردم در مورد مخاطرات این روند در برابر خواست عمومی تسلیم شده‌اند.

در مورد بیم دولت ایران از افزایش تورم در اثر افزایش قیمت بنزین باید گفت این نگرانی بی‌مورد است. وجود تورم بالا در کشورهایی که یارانه‌های سنگین به بخش انرژی می‌پردازند موید این امر است. بر اساس پیش بینی کارشناس افزایش قیمت بنزین اثر چندانی بر قیمت کالاها نخواهد داشت. در آمریکا و اتحادیه اروپا چند سال گذشته قیمت بنزین دو برابرشده است اما تورم در این کشورها تقریبا ثابت باقی مانده است و علت آن اتخاذ سیاست‌های پولی مناسب از سوی دولت‌های این کشورها بوده است. بنابراین چنانچه همزمان با افزایش قیمت بنزین سیاست‌های پولی مناسب اتخاذ شود می‌توان از آثار تورمی ناشی از این اقدام جلوگیری کرد.

موضوع عدالت و توان خرید نیز در این زمینه بی‌مورد است. کسانی که خریدار بنزین هستند عمدتا از طبقات با درآمد مطلوب و بالا هستند نه افراد فقیر و طبقات متوسط. در واقع افراد ثروتمند، منفعت بیشتری را از یارانه‌ها می‌برند.

نهایتا این که مالکیت دولت به بخش تولید و توزیع بنزین انتظاراتی را از سوی مردم متوجه دولت می‌کند و هرگونه تغییر در این بخش از چشم دولت دیده می‌شود. بنابراین چنانچه این بخش به بخش خصوصی واگذار شود این مشکل نیز برطرف می‌شود.

● اجرای سهمیه‌بندی به همراه افزایش قیمت امکان کاهش یارانه‌های انرژی را افزایش داده است

اگر بخواهیم به تاریخ نگاه کنیم می‌توان گفت طرح دولت ایران چندان دورنمای موفقیت‌امیزی ندارد. اجرای طرح سهمیه‌بندی به همراه افزایش قیمت امکان تحقق هدف مهم دولت در مورد کاهش یارانه‌های انرژی را افزایش داده است اما بسیاری از متخصصان معتقدند این طرح در نهایت با شکست مواجه می‌شود. حامیان این طرح علت شکست دولت‌های قبلی در کاهش یارانه‌های انرژی را تمرکز صرف بر طرح افزایش قیمت می‌دانند اما در واقع می‌توان گفت: افزایش اندک قیمت‌ها عامل شکست طر‌ح‌های سابق بوده است. چنین ایرادی به طرح احمدی‌نژاد نیز وارد است.

برخی معتقدند اگر احمدی‌نژاد طرح سهمیه‌بندی بنزین را به طور موقتی به اجرا بگذارد، انتظارات خود ازاین طرح را کاهش دهد و بیشتر بر افزایش قیمت ها تاکید داشته باشد می‌توانند به دستاوردهای بیشتری در جهت کاهش یارانه‌های انرژی دست پیدا کند. آن‌ها همچنین پیشنهاد می‌کنند در کنار افزایش شدید قیمت‌ها یک سیاست مالی برای کمک مستقیم به افراد آسیب‌پذیر اتخاذ شود. به عقیده این افراد اقدام مذکور می‌تواند احتمال بروز ناآرامی‌های گسترده در اثر افزایش قیمت‌ها را کاهش دهد.

به هر ترتیب حل مشکل بنزین در ایران یک چالش مهم پیش روی دولت‌های ایرانی بوده است و تنها گذشت زمان می‌تواند مشخص کند که آیا احمدی‌نژاد در حل این مشکل موفق خواهد بود یا نه.

نشریه اقتصادی میس