بررسی وضعیت بازار اینترنت در ایران

«اجرای طرح ساماندهی بازار سبب رونق و امنیت اقتصادی برای فعالان صنفی و رعایت حقوق مصرف کنندگان کالاهای فناوری اطلاعات خواهد شد » این بخشی از اظهارات قربانی رییس سازمان نظام صنفی گیلان است که در خصوص نابسامانی این بازار در حوزه نرم افزار, سخت افزار و اینترنت مطرح کرد

«اجرای طرح ساماندهی بازار سبب رونق و امنیت اقتصادی برای فعالان صنفی و رعایت حقوق مصرف کنندگان کالاهای فناوری اطلاعات خواهد شد. » این بخشی از اظهارات قربانی رییس سازمان نظام صنفی گیلان است که در خصوص نابسامانی این بازار در حوزه نرم افزار، سخت افزار و اینترنت مطرح کرد. وضعیت نابسامان بازار فناوری اطلاعات، به خصوص اینترنت که هر روز شاهد حضور شرکت هایی که هر کدام مدعی ارایه اینترنت پرسرعت در کشور بوده و حتی برای اثبات قانونی بودن خود شماره ثبت از سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی را نیز بر روی آگهی هایشان چاپ کرده اند، زمینه بروز شرکت های قارچ گونه ای که در قامت دلالان اینترنت فعالیت می کنند، فراهم کرده است.

نکته قابل توجه این است که تنها یازده شرکت از سوی رگولاتوری مجوز ارایه خدمات انتقال داده و اینترنت پرسرعت ADSL را دارند، حال آنکه هر روز بر تعداد شرکت هایی که در نقاط مختلف به ارایه این خدمات پرداخته و مدعی هستند در کم ترین زمان و با بهترین کیفیت اینترنت پرسرعت ارایه می دهند، بیشتر و بیشتر می شود. پس از ورود اینترنت در کشور و افزایش حجم تقاضای خدمات دسترسی به شبکه، استفاده از کارت اینترنت به سرعت مورد توجه کاربران و شرکت های ارائه دهنده ی خدمات اینترنتی قرار گرفت اما پس از مدتی توزیع و فروش این کارت ها به یک تجارت پرسود و البته انحصاری برای شبکه های توزیعی تبدیل شد که از نفوذ زیادی در بازار ایران برخوردارند. به گفته مدیران شرکت های اینترنتی تنها تعداد معدودی از شرکت های ISP که پشتوانه ی مالی قوی دارند به توزیع کارت های اینترنت خود اقدام می کنند و بیش تر آن ها توزیع و فروش کارت های خود را به شبکه های توزیع واگذار کرده اند. این شبکه های توزیع به گفته ی فعالان بازار اینترنت به دلیل نفوذی که در شبکه ی فروش کارت های اینترنت دارند، عملاً انحصار پخش عمده ای از بازار کارت اینترنتی را در اختیار خود گرفته اند. با این حال قرار بود که از سوی سازمان نظام صنفی رایانه ای کشور، فکر برای ساماندهی بازار اینترنت صورت گیرد اما اقدامی که در سال های اولیه سازمان نظام صنفی آغاز شد در اواخر سال ۸۴ از ادامه راه باز ماند. طرحی که قبلاً توسط انجمن شرکت های انفورماتیک ایران پیگیری می شد، اکنون این طرح نیاز به کار کارشناسی دیگری دارد تا بتوان اجرا کرد.

در عین حال حسین صمیمی مدیر کل صدور پروانه سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی بیان می کند از آنجایی که تا کنون سازماندهی قابل توجهی صورت نگرفته و همواره حقوق مشتری نیز در این حوزه پایمال می شود، سازمان رگولاتوری در نظر دارد بازنگری و ساماندهی بر پروانه فعالیت شرکت های اینترنتی داشته باشد. او می گوید بیش از هزار شرکت در حوزه ارایه خدمات اینترنت فعالیت می کنند اما تنها معدود شرکتی توانسته کیفیت مطلوب خدمات داشته باشد. با این حال در حال حاضر با توجه به سیاست های کلان رگولاتوری، ساماندهی این بازار ضروری است و بر همین اساس مطالعات مربوط به تحلیل بازار، تدوین مدل مناسب برای توزیع و عرضه پهنای باند اینترنتی و تدوین چشم انداز ملی در این حوزه در دستور کار اداره کل صدور پروانه رگولاتوری قرار دارد.

● به کام شرکت ها به سود واسطه ها

به گفته مدیران شرکت های اینترنتی فروش کارت های اینترنتی به واسطه ها در برخی مواقع ۶۰ تا ۷۰ درصد تخفیف دارد و در واقع می توان گفت که واسطه ها نسبت به شرکت های ISP، بیش ترین سود را از فروش کارت های اینترنتی می برند اما از طرفی شرکت ها مجبور به تعامل و فعالیت با توزیع کنندگان هستند. برخی دیگر از فعالان بازار اینترنت نیز بیان می کنند از سال های ۷۹ و ۸۰ که فروش کارت های اینترنتی و استفاده از آن ها در کشور باب شد، متاسفانه مدیریت مناسبی بر روی آن انجام نشد. با این وجود همگی فعالان بر این نظر اتفاق نظر دارند که از نظر مدل سوددهی فروش کارت های اینترنت، حداکثر سود را مغازه دار و فروشنده ی انتهایی دارد. به بیان دیگر واسطه های توزیع خود زیرمجموعه و ویزیتورهایی دارند که کار توزیع کارت ها را انجام می دهند و در واقع می توان گفت که شکل غالب توزیع کارت در کشور واسطه ها هستند. از طرفی میانگین سود فروشنده انتهایی در رابطه با فروش کارت های اینترنتی ۳۰ درصد است که بعضاً تا ۴۵ درصد هم افزایش دارد. همچنین بیش ترین سود در بازار اینترنت را مغازه دار می برد و بعد از آن بسته به شکل توزیع، توزیع کننده های بعدی این سود را می برند و متاسفانه این واقعیتی است که در بازار اتفاق افتاده و تغییر این رویه از عهده ی شرکت ها خارج است. نکته قابل توجه دیگر آنکه واسطه ها و شرکت هایی که در حقیقت وظیفه ی توزیع کارت ها را به عهده دارند، در زمان تحویل، کارت ها را با تخفیف ۴۰ تا ۵۰ درصدی دریافت می کنند، به عنوان مثال اگر قیمت کارتی دو هزار تومان باشد آن را به قیمت هزار تومان خریداری کرده و به مبلغ ۱۵۰۰ تومان به مغازه داران و توزیع کنندگان نهایی می فروشند و در نهایت این کارت ها به مبلغ دو هزار تومان توسط مردم از مغازه دار خریداری می شود، بنابراین نمی توان گفت که وجود واسطه ها عاملی در زمینه ی افزایش قیمت کارت ها برای کاربران نهایی محسوب می شود.

● ۹ سهم برای واسطه یک سهم برای شرکت

بر اساس اظهارات مدیران شرکت های اینترنتی به نظر می رسد در حال حاضر ۹۰ درصد کار توزیع کارت های اینترنت در کشور توسط شبکه توزیع یا همان واسطه ها و ۱۰ درصد توسط خود شرکت ها انجام می گیرد. فعالان بازار بر این عقیده اند که نبود نظارت در رابطه با کارت ها باعث شده شرکت های توزیع کننده کارت سوءاستفاده کنند و این موضوع نیز باعث شده که شرکت ها به سمت ایجاد سیستم شبکه توزیع روی بیاورند، شرکت های توزیع کننده مکان و پرسنل ویژه ای برای این کار اختصاص می دهند که طبیعتاً ایجاد این تشکیلات خود هزینه ی دیگری برای شرکت ها خواهد داشت.

در عین حال به گفته مسئولان انجمن کارفرمایان شبکه های اینترنتی، شرکت های ISP برای این که کارت های خود را توزیع کنند مجبور به تعامل با واسطه ها هستند اما نمی توان گفت که وجود واسطه ها و توزیع کنندگان دلیلی بر افزایش قیمت اینترنت برای کاربران نهایی خواهد بود زیرا کاربران بیش تر از یک حدی دیگر، خرید نمی کنند، بنابراین شرکت ها مجبورند از سهم خودشان گذشته و به واسطه ها تخفیف زیادی بدهند تا آن ها کارت ها را به قیمت واقعی خود به مردم بفروشند.

هر حال وجود واسطه ها و شرکت های توزیع کننده کارت های اینترنتی در چرخه ی فروش کارت ها به گفته ی فعالان این حوزه امری ضروری به نظر می رسد و ظاهراً شرکت ها مجبور به تعامل با توزیع کنندگان و در واقع واسطه ها هستند، ولی نمی توان گفت که وجود واسطه ها دلیلی بر افزایش قیمت کارت ها برای کاربران نهایی است و اخیراً نیز با ورود شبکه هوشمند برای ارائه سرویس های ارتباطاتی و مخابراتی و از جمله سرویس اینترنت به کاربران بازار خرید و فروش کارت های اینترنتی متاثر شده و کم کم کارت های اینترنتی از رده خارج می شوند. به گفته مدیران شرکت های اینترنتی تنها ۲۵ درصد از شرکت های ISP که پشتوانه مالی قوی و امکانات مناسبی دارند اقدام به توزیع کارت های اینترنت خود می کنند.

این در حالی است که ۷۵ درصد از شرکت های اینترنتی لاجرم توزیع و فروش کارت های خود را به شبکه های توزیع واگذار کرده اند. در تهران بین ۱۰ تا ۱۵ شرکت در این زمینه فعال هستند که فقط ۲ تا ۳ شرکت از بین آن ها حرف آخر را در بازار می زنند.

این شرکت ها که فعالیت عمده آن ها توزیع و پخش محصولات غذایی و لوازم بهداشتی در بین سوپر مارکت های سطح شهر است به واسطه روابطی که با این مغازه ها دارند و نیز به دلیل آن که بیشترین خرید خانواده ها در هر نقطه ای از شهر از همین مغازه ها است توزیع کارت اینترنت و تلفن به این مراکز را در اختیار خود دارند. از سویی دیگر علاوه بر سوپر مارکت ها، دکه های روزنامه فروشی پراکنده در سطح شهر نیز از دیگر مراکز توزیع کارت تلفن و اینترنت در کشور محسوب می شوند. اما نحوه توزیع در کیوسک های مطبوعاتی تا حدودی با توزیع شرکت های منصوب به مافیا تفاوت دارد. توزیع در این مراکز به نوعی در انحصار اتحادیه کیوسک داران سراسر کشور است. شرکت های مذکور به دلیل نفوذ بالا و ارتباط گسترده ای که در شبکه فروش کارت های اینترنت دارند، در عمل انحصار پخش عمده ای از بازار کارت اینترنتی را در اختیار خود گرفته اند. مدیر عامل یک شرکت اینترنتی ورشکسته در این مورد می گوید: شرکت های ISP که از توان مالی و قدرت بالایی برخوردار نیستند، برای فروش کارت های خود چاره ای ندارند جز اینکه توزیع و فروش خدمات خود را به پخش کنندگان کارت بسپارند!

در عین حال بعضاً دیده شده ISPها خودشان برای کار کردن با واسطه ها تمایل نشان می دهند چون آن ها به اندازه کافی مشتری و اعتبار دارند. از طرفی ISP ها نمی توانند رابطه ای را که بین ما و مشتریان بازار برقرار شده، انکار کنند و اگر نارضایتی هم وجود دارد به این دلیل است که نمی خواهند بپذیرند پخش کارت هایشان در اختیار یک شرکت پخش کننده باشد. این در حالی است که بسیاری از مدیران شرکت های اینترنتی از نحوه کار توزیع کنندگان کارت اظهار نارضایتی می کنند.

● دوستی خاله خرسه واسطه ها و شرکت ها

عرضه خدمات اینترنتی در ایران به دلیل ماهیت زیر ساخت های ارتباطی کشور از لحاظ کیفی در سطح مطلوبی قرار ندارد. بنا بر اظهارات کارشناس سرعت و کیفیت اینترنت در ایران از یک وضعیت یکنواخت و کسل کننده ای برخوردار است و در عمل به دلیل قیمت بالای مخابرات از یک سو و ضعف در زیرساخت های ارتباطاتی و نیز ایجاد رانت های مخفی در این حوزه برای برخی از شرکت های توزیع کننده بزرگ از سویی دیگر، امکان رقابت ارائه دهندگان خدمات بر روی کیفیت و سرعت ممکن نیست به همین جهت محور اصلی رقابت شرکت ها بر روی قیمت خدماتی است که عرضه می کنند.

اما باز هم یک مشکل وجود دارد. ISPها با قیمت شکنی به مصاف رقبای خود نمی روند بلکه تلاش می کنند با اختصاص درصد بیشتری از تخفیف به شبکه توزیع با یکدیگر به رقابت بپردازند. به زبان ساده تر شبکه توزیع بیشتر کارت هایی را به دست کاربران اینترنت می رساند که از تخفیف بالاتری برخوردار باشند. به گفته کارشناسان و منابع آگاه در این حوزه، نرخ سود پخش کننده های کارت بین ۱۷ تا ۴۵ درصد است و اگر زمانی یکی از ISPها به پول نقد نیاز داشته باشد پخش کننده های کارت با سود ۵۰ درصد یا بالاتر اقدام به خرید نقدی کارت های ISP مذکور می کنند. البته در همین رابطه شنیده می شود که در بسیاری از موارد این تخفیف ها به ۶۰ الی ۷۰ درصد نیز می رسد. بدیهی است در چنین فضایی، این شبکه توزیع است که با سفارش خاص خود به عوامل فروش می تواند سرنوشت یک ISP را رقم بزند. البته در برخی از موارد نیز واسطه ها خود به تولید و توزیع کارت می پردازند. در برخی از موارد مارک های غیر معروفی در بازار دیده می شود که از سوی فروشندگان به مخاطبان پیشنهاد می شود. این کارت ها در حقیقت همان کارت هایی است که واسطه ها سفارش آن را به شرکت های اینترنتی می دهند. شرکت های ارائه دهنده خدمات اینترنتی ISP برای فراهم کردن امکان اتصال کاربران به اینترنت هزینه های سنگینی را صرف حقوق و دستمزد نیروی انسانی متخصص، مخارج جاری اداره شرکت، خرید پهنای باند، تجهیزات فنی، مالیات و غیره متحمل می شوند.

با این وجود برای بقا در بازار و تامین هزینه های خود چاره ای ندارند جز اینکه تقریباً نیمی از بهای خدمات فروخته شده از طریق کارت را به شبکه توزیع بدهند. این به مفهوم کسب حداقل سود و بعضاً تقبل ضرر و زیان از سوی شرکت های اینترنتی است. به همین جهت به جرات می توان گفت: سود بازار اینترنت مستقیماً به جیب شبکه هایی سرازیر می شود که واسطه عرضه و تقاضای خدمات اینترنتی بوده و انحصار این بازار را در اختیار دارد.

نویسنده: حامد شفیعی