بیلیارد

ورزشهایی که با چوب مخصوص بیلیارد یا کیو (Cue) انجام میشوند و اصطلاحا (Cue sports) نامیده میشوند، شامل طیف وسیعی از بازیهای مهارتی هستند که در آنها از کیو برای ضربه زدن به توپهای بیلیارد استفاده میشود و آنها را بر روی میزی با روکش پارچه ای و حاشیه لاستیکی یا ضربه گیر حرکت میدهد.

از نظر تاریخی، تمام این بازیها تحت عنوان کلی بیلیارد شناخته میشوند. اما در عین اینکه این نام آشنا هنوز توسط عده بسیاری به عنوان نام کلی تمام این گونه بازیها به کار میرود، اما در میان گروه ها و مناطق جغرافیایی خاص، بیلیارد تعریف مشخص و جداگانه ای دارد. برای مثال در بریتانیا، بیلیارد تنها به یک بازی مشخص گفته میشود، در حالی که در ایالات متحده، بسته به گویش منطقه و سابقه ذهنی افراد این نام هم به یک بازی خاص و هم به گروهی از بازیهای مشابه و یا تمام بازیهای همراه با کیو، اطلاق میشود.

این ورزش به سه زیر مجموعه اصلی تقسیم میشود:

۱) کاروم بیلیارد (carom billiards)، اینها مجموعه بازیهایی هستند که بر روی میز بیلیارد بدون کیسه انجام میشوند.

۲) بیلیارد آمریکایی یا جیب دار (pocket billiards) یا پول (pool) که معمولا بر روی میزی با شش کیسه انجام میشود.

۳) اسنوکر snooker، که اصولا یک بازی بیلیلرد کیسه ای است اما به خاطر انشعاب تاریخی آن از بازیهای دیگر و همچنین به خاطر داشتن فرهنگ و اصطلاحات متفاوت مخصوص این بازی، به طور جداگانه تقسیم بندی شده است. در این میان بازیهای نسبتا مهجوری نیز وجود دارند که با استفاده از مانع و هدف انجام میشوند و بازیهایی نیز هستند که بر روی میز و با استفاده از دیسکهای کوچک- به جای توپ- اجرا میشوند.

بیلیارد سابقه ای طولانی و مفصل دارد که از شکل گیری آن در قرن ۱۵، اشارات متعدد به آن در آثار شکسپیر ازجمله در نمایشنامه "آنتونی و کلئوپاترا" گرفته تا ممنوعیت بیلیارد در دورانهای مختلف، با فراز و نشیبهایی همراه بوده است. همچنین از علاقمندان مشهور بیلیارد میتوان به موتزارت، لویی چهاردهم، ماری آنتوانت، ناپلئون، آبراهام لینکلن، مارک تواین، چارلز دیکنز، لوئیس کارول، باب هوپ و بسیاری از مشاهیر دیگر اشاره نمود.

● شکل گیری و تحول بیلیارد

به نظر میرسد که تمام بازیهای خانواده بیلیارد، در اثر تحول بازیهای چوب و توپی که در فضای آزاد انجام میشده است و آمدن این بازیها به فضای داخل خانه ها، شکل گرفته اند. بازی کروکت (croquet) و گلف از جمله خویشاوندان نزدیک، بو چه (bocce) و بولینگ نیز که بدون استفاده از چوب بازی میشوند هم از خویشان دور بیلیارد محسوب میشوند.

لغت بیلیارد احتمالا از کلمه فرانسوی بیلار (billart)، به معنای چماق که ابزاری شبیه به چوگان گلف است، گرفته شده است و جد کیو امروزی محسوب میشود. اصطلاح ورزشهای با چوب یا cue sports میتواند بنا به دلایل تاریخی شامل بازیهای با چوگان نیز و همچنین انواع مدرن بدون چوب آن مانند پول انگشتی (finger pool) نیز باشد.

بنابراین، علاوه بر سه زیر مجموعه اصلی که پیش از این نام بردیم، یک دسته دیگر که هرچند این روزها در دسته بازیهای کم طرفدار بوده اما در گذشته بسیار رایج بوده است، بازیهای با مانع هستند. این بازیها به نظر قدیمیترین نوع بیلیارد هستند که باگاتل (bagatelle) که اکنون منسوخ شده و پین پول (pin pool) از آن جمله اند. بعضی از این بازیها با وسایل و ابزارهای مفصل اجرا میشده و برخی بر روی میزهایی شیبدار (اجداد بازی پین بال pinball) انجام میگرفته اند.

اصل موضوع بازیهای با مانع، احتراز از موانع و دامهای موجود در بازی، با ضربه زدن یا گذشتن از درون آنها و کسب امتیاز یا استفاده استراتژیک از آنها برای کسب امتیاز بیشتر بود که پرش از روی موانع برای رسیدن به هدف یا در دام انداختن توپ حریف از آن جمله اند. بازیهای اولیه شبیه به کروکت (بازی روی چمن با چوبی شبیه چوب چوگان و گویهای چوبی و ۹ دروازه فلزی که با ضربه زدن با توپ خود به توپ حریف و عبور از دروازه ها انجام میشود) بالاخره به شکل گیری بازیهای دسته کاروم بیلیارد منجر شد که امروزه در اکثر کشورهای جهان منظور از بیلیارد، همین بازی است.

اضافه شدن جیب به میز بیلیارد در ابتدا برای کم شدن امتیاز ایجاد شد و بعدها به عنوان روشی برای کسب امتیاز به کار رفته و وارد کردن توپ به آن به هدف اصلی بازیکنان تبدیل شد. بخشی از این سوراخهای جیب شکل، در قسمت رویه میز و بخشی از آن در قسمت ضربه گیر ایجاد شده است که وجود آن به افزایش محبوبیت این بازی و مشتقات آن بسیار کمک کرد.

اصطلاح پول (pool) و بیلیارد جیب دار در حال حاضر برای هردو بازی استفاده میشود و به خصوص در انگلستان، بسیار شبیه همان کاروم بیلیارد اصیلی است که در قرنهای ۱۸ و ۱۹ بازی میشده است.

● پذیرفته شدن به عنوان ورزش

از حدود سال ۱۸۹۳، بازیهایی که دارای مسابقات حرفه ای جهانی و دارای قوانینی یکسان و تنظیم شده بودند، دیگر تنها به عنوان "بازی" شناخته نشده و عنوان "ورزش" را کسب کردند. تعداد قابل توجهی از بازیهایی با مشخصات ویژه (برای مثال بازیهایی که دارای مجموعه قوانین و ابزارهای خاص بودند) برای حضور در رقابتهایی به شکل امروزی انتخاب شدند. از جمله شاخه های بیلیارد که در مسابقات داخلی و جهانی به عنوان ورزش حضور دارد میتوان به اسنوکر، nine-ball، three-cushion و eight-ball اشاره کرد.

البته اسنوکر از نظر تکنیکی نوعی بیلیارد جیب دار محسوب میشود و از نظر مبداء پیدایش و ابزارهای بازی از خانواده بیلیارد انگلیسی است. این بازی اکنون ورزشی سازمان یافته در حد جهانی است و قوانین آن شباهت اندکی به قوانین بازیهای پول (pool) دارد.

در سال ۲۰۰۵، یک دسته بازی با عنوان Billiards که شامل پول، اسنوکر و کاروم بود، در مسابقات بازیهای جهانی (World Games) آلمان به وجود آمد و سپس در بازیهای آسیایی سال ۲۰۰۶ نیز بخشی تحت عنوان معرفی دسته بازیهای با چوب introduction of a "Cue sports" category ایجاد شد. کوشش برای وارد کردن این دسته بازیها به المپیک همچنان ادامه دارد.

Wikipedia.org