۷۰ درصد بیماری ها با استرس رابطه دارند

دکتر ربابه مزینانی روان پزشک می گوید استرس می تواند عملکرد دستگاه های مختلف بدن را به هم بریزد

استرس سن و سال نمی‌شناسد و نژاد و جنسیت و حتی طبقه و کلاس اجتماعی برایش فرقی ندارد. خلاصه، یک «ویرانگر عمومی» است که انگار به هر کجا برویم، سایه به سایه دنبالمان می‌آید؛ در خیابان، محل کار، کلاس درس، موقع امتحان، سر سفره عقد، تولد فرزند، بیماری، بیمارستان و حتی در تنهایی و خلوت شبانه...

چگونه می‌توان از آن رهایی یافت؟ اصلا باید چنین کاری کرد یا نه؟ دکتر ربابه مزینانی، دانشیار روان‌پزشکی دانشگاه علوم بهزیستی و توان‌بخشی، به این پرسش‌ها پاسخ داده است.

▪ خانم دکتر! اگر بخواهیم تعریفی کلی از استرس ارایه کنیم، باید چه بگوییم؟ آیا علایم مشخصی برای آن وجود دارد؟

ـ در دوران معاصر و با توجه به دیدگاه‌های مختلف، تعاریف متفاوتی برای استرس ارایه شده است. در عرصه روان‌شناسی و روان‌پزشکی، استرس را حالتی از اضطراب می‌دانند که فرد وقتی آن را تجربه می‌کند که حوادث و مسوولیت‌ها، افزون بر آن مقداری است که او بتواند با آنها کنار بیاید. نوعی آشفتگی جسمی و ذهنی است که با این علایم همراه است: افزایش ضربان قلب، تنفس سریع، تعریق، احساس درد در قفسه سینه، احساس لرزش در اندام‌ها و به ویژه در دست‌ها، گرفتگی عضلات پشت و گردن، سردرد، سرگیجه، احساس خفگی، احساس تهوع و درد در ناحیه شکم، بی‌قراری و احساس از دست دادن تعادل روانی. به طور کلی استرس، پدیده پیچیده‌ای است که روی همه ابعاد وجودی شخص تاثیر می‌گذارد. از جمله عوامل استرس‌زا می‌توان به این موارد اشاره کرد: از دست دادن عضو خانواده، طلاق، جدایی، ورشکستگی، ترک منزل، ازدواج، بارداری، جنگ، استرس‌های شغلی، حوادث و بلایای طبیعی، تصادفات، عوامل اجتماعی مثل فقر، بیکاری، شهرنشینی، تغییر در شرایط زندگی و بیماری‌های جسمی و روانی.

▪ که همگی ناخوشایندند. نه؟

ـ نه! بعضی استرس‌ها می‌توانند خوشایند و لذت‌بخش باشند؛ مانند ازدواج، عاشق شدن، بچه‌دار شدن، قبولی در کنکور، رفتن به مرخصی و تعطیلات که جزو حوادث مثبت زندگی به حساب می‌آیند. در واقع، همه استرس‌ها بد نیستند. بسیاری معتقدند انسان برای حفظ سلامت و تعادل، تا حدودی به استرس‌ها نیاز دارد. برای نمونه، در طول تاریخ، رابطه مثبت و سازنده‌ای بین استرس و خلاقیت وجود داشته است. چشم‌انداز تاریخ علم و هنر مملو از رویدادها و شواهد بی‌شماری است که به شکوفایی استعدادهای انسان، به دنبال تاثیرپذیری از استرس‌ها و واکنش‌های سازنده در برابر آن انجامیده است. به عنوان نمونه، استرس مقابله با فشارهای طبیعی و سختی‌های طبیعت، به رشد علم، صنعت و پیدایش تکنولوژی و تسلط انسان بر محیط زندگی خود منجر شده است. استرس حاصل از آسیب‌های اجتماعی، بیماری‌ها و مرگ ناشی از آن، به پیشرفت در عرصه طب، زیست‌شناسی، روان‌شناسی و جامعه‌شناسی انجامیده است.

▪ استرس بین زنان بیشتر است یا مردان؟ کوچک‌ترها یا بزرگ‌ترها؟

ـ استرس (اضطراب)، سن و جنس و نژاد و موقعیت نمی‌شناسد. همه انسان‌ها از هر دسته و گروهی درگیر آن هستند. پدیده شهرنشینی و

صنعتی‌شدن و رشد جوامع نیز به افزایش استرس‌ها دامن زده است. البته به نظر می‌رسد بعضی گونه‌های شخصیتی در معرض آسیب‌پذیری بیشتری قرار دارند. شخصیت‌‌های مستعد استرس، افرادی هستند که اضطرار زمانی دارند، همواره نگران گذشت زمان هستند، بی‌قرارند، ایستادن در صف انتظار و توقف در ترافیک آنها را رنج می‌دهد، اهل رقابت و مقایسه هستند و مرتب خودشان را با دیگران مقایسه می‌کنند، خود را یک سر و گردن بالاتر از بقیه می‌دانند، به همه چیز اعتراض دارند و پرخاشگر و تهاجمی هستند. کمال‌طلبی و مسوولیت‌پذیری بیش از اندازه از ویژگی‌های این افراد است. در مورد تفاوت جنسیتی نیز به نظر می‌رسد زنان و مردان نسبت به محرک‌های تنش‌زای یکسان، واکنش‌های متفاوتی نشان می‌دهند. از لحاظ اجتماعی و تربیتی، مردان اجازه و فرصت بیشتری دارند تا خشم خود را آشکارا در جمع نشان دهند؛ در حالی که برای زنان، این فرصت کمتر فراهم است. این امر ممکن است یکی از عوامل تاثیرگذار در بروز افسردگی و اضطراب میان آنها باشد. از این‌رو، طبق ‌آمار میزان افسردگی و اختلال اضطرابی در زنان، تقریبا ۲ برابر مردان گزارش می‌شود.

▪ بین استرس و بیماری‌های مختلف چه ارتباطی وجود دارد؟ آیا واقعا استرس سبب بروز بعضی بیماری‌ها می‌شود؟

ـ رابطه میان استرس و بیماری موضوع جدیدی نیست. انسان به عنوان یک واحد زیستی، روانی و اجتماعی، تحت‌تاثیر استرس، تعادل خود را از دست می‌دهد. طبق بررسی‌ها ۵۰ تا ۷۰ درصد بیماری‌ها با استرس در ارتباط هستند. استرس باعث اختلال در عملکرد دستگاه عصبی مرکزی، دستگاه عصبی خودکار، سیستم ایمنی و غدد اندوکرین (هورمون‌ها) می‌شود. در مقابله با استرس، دستگاه عصبی خودکار، مقدار زیادی هورمون استرس‌زا آزاد می‌کند که سبب بروز تغییرات فیزیولوژیک در بدن می‌شود. به دنبال آن، دستگاه ایمنی بدن دچار بد عملکردی می‌شود و شخص نسبت به ابتلا به بیماری‌ها آسیب‌پذیر می‌شود. می‌توان به بیماری‌های قلبی ـ عروقی، فشارخون، سردردها (میگرن)، بیماری‌های پوستی (حساسیت‌ها، آکنه، خارش و...)، بیماری‌های گوارشی (التهاب و زخم‌های معده، کولیت عصبی، تهوع، بی‌اشتهایی، پرخوری)، بیماری‌های منجر به ضعف سیستم ایمنی (مانند ایدز)، التهاب مفاصل، آسم، دیابت، چاقی، لاغری، اختلال‌های جنسی و نازایی‌ها اشاره کرد.

▪ چه راه‌هایی برای مقابله با استرس وجود دارد؟

ـ قبل از آنکه به بررسی و ارزیابی روش‌های درمانی بپردازیم، می‌خواهم بیشتر روی عوامل پیشگیری تاکید کنم؛ چرا که بهترین راه درمان، پیشگیری است. هدف از درمان، از بین بردن استرس نیست بلکه مقابله سودمند و کنار آمدن با آن است. برای مقابله سودمند با استرس و عوامل استرس‌زا، باید از دوران کودکی شروع کنیم. سبک زندگی مناسب، نحوه صحیح فرزند‌پروری، ایجاد محیط امن و آرام و تقویت اعتماد به نفس در کودکان، قدرت انطباق آنها را با شرایط استرس‌زا افزایش می‌دهد. درمان نیز می‌تواند برحسب آنکه استرس موجب بروز چه نوع اختلال یا ناراحتی شده است به صورت روش‌های روان‌درمانی و دارودرمانی یا به‌صورت درمان توام توسط متخصصان امر انجام گیرد. استفاده از روش‌های درمانی شناختی، رفتاری، افزایش مهارت‌های مقابله با استرس، کنترل خشم، جرات‌آموزی، روش‌های تن‌آرمیدگی همراه با افزایش تمرکز، تمرینات یوگا و ورزش‌های مناسب، مدیریت هیجان و تغذیه نیز مناسب است. برای درمان‌های دارویی نیز برحسب نیاز می‌توان از ضدافسردگی‌ها، ضداضطراب‌ها و آرام‌بخش‌ها استفاده کرد.

▪ و به‌عنوان آخرین توصیه؟

ـ همان‌طور که گفتم، نمی‌توان اضطراب یا استرس را به راحتی درمان کرد. خود ما کسانی هستیم که می‌توانیم بهتر از هر شخص دیگری به خودمان کمک کنیم. اگر حس می‌کنیم که ورزش می‌تواند به ما کمک کند، باید از آن کمک بگیریم. به عنوان نمونه یوگا یکی از ورزش‌هایی است که معمولا به کاهش اضطراب کمک می‌کند. معاشرت و صحبت با دوستان قدیم و جدید، مطالعه کتاب‌های موردعلاقه، خواب کافی و... می‌توانند به ما کمک کنند تا از میزان اضطراب خود کم کنیم. شاید نتوان اضطراب را صد درصد از بین برد اما می‌توان آن را تا حدی کم کرد که برای ما زیان‌بار نباشد.

دکتر آیدا روشن‌ضمیر