نگاهی به تلاش ها و راه حل ها برای رفع مشكل رؤیت هلال

تاكنون تلاش ها و كوشش هایی فردی و جمعی در ایران و غیر آن برای رفع مشكل اختلاف ها و دودستگی ها در حلول ماه های قمری و آثار ناشی از آن صورت پذیرفته است پاره ای از این تلاش ها و نیز منشأهای اختلاف را ذكر می كنم و به این نكته می پردازم كه چرا تاكنون این فعالیت ها ثمره چندانی نداشته و مشكل همچنان پابرجاست

تاكنون تلاشها و كوششهایی فردی و جمعی در ایران و غیر آن برای رفع مشكل اختلافها و دودستگیها در حلول ماههای قمری و آثار ناشی از آن صورت پذیرفته است. پاره ای از این تلاشها و نیز منشأهای اختلاف را ذكر می كنم و به این نكته می پردازم كه چرا تاكنون این فعالیتها ثمره چندانی نداشته و مشكل همچنان پابرجاست. همچنین در پایان به پاره ای راه حلها اشاره می كنم. بیفزایم كوششهایی كه برای حل مشكل حج صورت گرفته است در باب پنجم به تفصیل ذكر كرده ام.

●تلاشها

الف) تلاشهای فردی

تاكنون عالمان شیعه و غیر شیعه برای رفع این مشكل تلاشهایی كرده اند كه از جمله آنها عالم بیدارِ دوراندیش و مصلحِ زمان شناس امام موسی صدر است. ایشان (كه خدایش بازگرداند) با عالمان مسلمان در این باره گفت وگو و مكاتبه می كرد. از جمله در نامه ای به شیخ حسن خالد مفتی لبنان به تاریخ ۲/۳/۱۳۴۸ش, می نویسد:

(…در این روزهای دشواری كه امت اسلامی در نگرانی و اضطراب به سر می برد و حال و آینده همه منطقه در معرض تندبادی ویرانگر قرار گرفته است, بیش از هر وقت دیگری ضرورت وحدتی فراگیر و عمیق… احساس می شود.…

از این فرصت استفاده می كنم و اندك تجربه خود را در این زمینه پیش روی شما قرار می دهم, همان كه پیشتر نیز در نخستین دیدارمان در مركز اسلامی افتاء از آن سخن گفتم. ریشه دار كردن وحدت اسلامی از دو راه شدنی است: ۱. وحدت فقهی…, ۲. كوششهای جمعی. این راه در تلاشهای مشتركی نمود می یابد كه برای تحقّق اهداف خاص دینی و اجتماعی صورت می گیرد… به عنوان نمونه برخی از این اهداف را یادآور می شوم:

۱. اهداف كاملاً دینی, مانند وحدت عیدها و شعائر دینی و یكی شدن الفاظ برخی از عبادتها مانند اذان و نماز جماعت. می توان برای به دست آوردن طلوع ماه نو در افق به روشهای نوی علمی اعتماد كرد تا روز عید فطر به دقت معلوم شود و مسلمانان جهان بتوانند روز واحدی را به عنوان عید گرامی بدارند و به راحتی بتوانند از پیش برای این روز برنامه ریزی كنند. همچنین می توان برای اذان الفاظی را در نظر گرفت كه مورد پذیرش همگان باشد.)۱

امام موسی صدر این پیشنهاد را در مجمع البحوث الإسلامیهٔ نیز مطرح كرده و گفته است:

(یا باید این روش را بپذیریم و یا در جلسه ای مشترك به استماع رؤیتهای شهود بپردازیم و درباره ثبوت هلال عید تصمیم مشتركی بگیریم.)

از جمله تلاشهای فردیِ عالمان اهل سنّت نوشتن كتابها, رساله ها و مقاله هایی در این زمینه است مانند:

۱ . دانشمند مغربی حافظ غماری, ابوالفیض احمد بن محمد بن صدیق (م۱۳۸۰) ـ كه تمایلات عارفانه و صوفیانه داشته و ضد وهابیت و در ردّ ابن تیمه كتاب نوشته است و از جمله آثار اوست: فتح الملك العلیّ بصحّهٔ حدیث (باب مدینه العلم علیّ) ـ كتابی بدین منظور تألیف كرده است به نام توجیه الأنظار لتوحید المسلمین فی الصوم والإفطار كه سالها پیش در مصر و سپس در اردن چاپ شده است. او در این كتاب تمام توان خود را به كار برده است تا برای رفع اختلاف در آغاز ماههای قمری, عدم اشتراط آفاق را ـ مانند آیهٔالله خوئی(ره) البته با اندكی تفاوت ـ اثبات كند. نیز قول هیوی و منجّم را با شرایطی پذیرفته است. اتفاقاً پاره ای از استدلالهای وی شبیه مرحوم آیهٔالله خوئی است از جمله:

(…و أمّا الهلال فلیس له إلاّ وقت واحد وهو الوقت العام, فإذا تكوّن هلالاً ورئی فی قطرٍ فقد سمّی شهراً فی الدنیا كلّها, لا فی ذلك القطر وحده.)۲

۲. دكتر یوسف مروّهٔ در ماه رمضان ۱۳۸۷, طی نامه ای خطاب به آیهٔالله سید محسن حكیم در نجف, امام موسی صدر در صور لبنان, شیخ حسن مأمون شیخ دانشگاه ازهر در قاهره و شیخ حسن خالد مفتی لبنان برای حلّ این مشكل پیشنهادی ارائه داد و خواستار اعتماد بیشتر به دستاوردهای علمی جدید شد; ولی از این پیشنهاد هم نتیجه ای عاید نشد.۳

وی طرح دیگری نیز ارائه كرده كه در روزنامه البلاد, مورّخ ششم كانون اوّل سال ۱۹۹۹م منتشر شده است. همچنین فرمی برای ثبت مشخصات رؤیت و شهادت شهود آن تنظیم كرده كه همان روزنامه نیز منتشر كرده است.

۳. محمّد طنطاوی, شیخ ازهر و مفتی سابق مصر در سال ۱۹۹۳م گفته است: به مسؤولان دولت سعودی نامه ای نوشتم و در آن پیشنهاد كردم كه در مكه مكرمه یا در مدینه منوره, زیر نظر عالمان دین و متخصصان فلك و نجوم رصدخانه ای تأسیس شود و سخن این رصدخانه در باب تعیین تكلیف اوّل و آخر ماههای قمری ـ به خصوص ماه رمضان ـ سخن نهائی و فصل الخطاب باشد.۴

۴. دكتر محمد عبداللطیف صالح فرفور در دمشق نیز به سال ۱۴۰۵, به منظور ارائه به كنگره سال ۱۴۰۶ مجمع الفقه الإسلامی در جدّه, رساله مبسوطی نوشت به نام بُلغهٔ المطالع فی بیان الحساب والمطالع. وی در این رساله به دو موضوع پرداخته است: اختلاف و اتحاد آفاق و اعتماد به قول فلكی. نویسنده كره زمین را به سه منطقه تقسیم كرده و رؤیت در هر نقطه از این سه منطقه را فقط برای همان منطقه كافی می داند نه دو منطقه دیگر. همچنین قول فلكی را برای اثبات رؤیت معتبر دانسته است. فرفور در این اثر نامه دكتر یوسف مروّه خطاب به عده ای از علما از جمله آیهٔالله سید محسن حكیم(ره) به سال ۱۳۸۷ را ـ كه قبلاً به آن اشاره شد ـ درج كرده است. متن این نامه بدین قرار است:

(… والملاحظ یا صاحب السماحهٔ أنّ المسلمین, و علی رأسهم رجال الدین فی هذا العصر, یُقدمون علی استخدام جمیع وسائل و مخترعات و مكتشفات العلم الحدیث بدون أیّ خشیهٍٔ أو تحفّظٍ من أنَّ هذه الوسائل والمخترعات قد تكون خاطئهٔ فی المهامّ الحیاتیهٔ التی تُستخدم لأجلها, فنحن نستخدم السیّارهٔ والهاتف والبرق, والمذیاع والتلفزیون إلخ… كوسائل صالحهٔ و صادقهٔ فی النقل والمواصلات والاتّصالات, ونستعمل العدسات المحدّبهٔ والمقعرهٔ فی توضیح الرؤیا, ولكن ما بال رجال الدین لایقبلون علی استخدام المرقب الفلكی (التلسكوب) فی إثبات هلالی رمضان و شوال المباركین؟

إنّ الجمعیهٔ اللبنانیهٔ للأبحاث العلمیهٔ تقترح علی دار الإفتاء, فی كلِّ بلد إسلامی شراء تلسكوب فلكی من الحجم المتوسّط, حیث ینصب فی دار الإفتاء, وبواسطته یمكن لسماحتكم ولجمیع رجال الدین أن یَستخدموه فی هذه المناسبات الدینیهٔ وسواها, التی یكثر فیها الخلاف بین المسلمین حول إثبات الأهلّهٔ, فالبعض یری الهلال والبعض الآخر لا یراه, وجماعهٔ تفطر و أخری تبقی صائمهٔ, و لكلِّ جماعهٔ مقاییسها فی هذا الموضوع. فهذا لایجوز بعد الیوم فی دیار المسلمین, و لا ننسی بأنّ علماء المسلمین هم أوّل من استخدم المرقب (الأسطرلاب) أیّام ازدهار الدول الإسلامیهٔ, ولم یر هؤلاء العلماء الأوائل أیّ ضرر فی استخدام وسیلهٔ علمیهٔ للرؤیا إذا كانت السماء ملبّدهٔ الغُیوم, إذ من المعروف أنّ شهر الصیام المبارك یصادف أثناء فصل الشتاء فی بعض السنوات و لا یمكن لعین المجردهٔ أن ترصد الهلال, فما المانع إذاً من استخدام المرقب كوسیلهٔ للرصد و الرؤیا؟

إنَّ علم الفلك یؤكّد وجود فوارق زمنیهٔ مختلفهٔ بین بلد و آخر, حسب الموقع الجغرافی لكلِّ بلد بالنسبهٔ لخطوط الطول الجغرافیهٔ. و بما أنّ العالم الإسلامی شاسع واسع یمتدّ من أندونیسیا شرقی جنوب آسیا إلی المغرب شمال غرب أفریقیا, أی علی ۱۶۰ خطّاً من خطوط الطول الأرضیهٔ; إذ أنّ حدود جُزُر اندونیسیا هی خطّ الطول ۱۴۲ درجهٔ شرقاً, و حدود البلاد الإسلامیهٔ الأفریقیهٔ ۱۸ درجهٔ غرباً; لذلك لابدَّ من تقسیم العالم الإسلامی إلی ثلاث مجموعات جغرافیهٔ, الأُولی تقع بین خطِّی الطول ۳۰ درجهٔ شرقاً و ۲۰ درجهٔ غرباً و تضمّ: لیبیا و تونس والجزائر والمغرب و موریتانیا و مالی والنیجر والتشاد و نیجیریا والكامرون والداهومی وغانا و غینیا و شاطئ العاج و السنغال و لیبریا و سیرالیون و جمیع البلدان الواقعهٔ بین هذین الخَطّین.

والثانیهٔ تقع بین خطّی ۳۰ درجهٔ شرقاً و ۸۰ درجهٔ شرقاً وهی تضمّ: مصر و السودان والصومال و تنزانیا و السعودیهٔ والیمن ولبنان و سوریا و العراق والكویت و بلدان الخلیج و إیران و تركیا و أفغانستان الغربیهٔ و قسم من الهند.

و الثالثهٔ تقع بین خطّی طول ۸۰ درجهٔ شرقاً و ۱۴۰ درجهٔ شرقاً و تضمّ الباكستان الشرقیهٔ و بورما و تایلاند و الصین و مالیزیا و أندونیسیا.

ولا یمكن حسب مقتضیات علم الفلك والفیزیاء الفلكیهٔ أن یولَدَ هلال رمضان المبارك أو سواه من الأهلّهٔ فی جمیع هذه البلدان فی آن واحد, و لذلك فالقاعدهٔ الشرعیهٔ یجب أن تكون كما یلی: (إذا ولد الهلال فی بلد, لایعنی ذلك بالحتم والضرورهٔ ولادته فی جمیع البلدان) ولیس كما هو متّبع الیوم لدی الكثیر من رجال الفقه الذین یتمشّون علی القاعدهٔ القائلهٔ: إذا ولد الهلال فی بلد فهو مولود فی جمیع البلدان).

لذلك أقترحُ علی سماحتكم أن تبدؤوا أوّلاً باتّباع الطریقهٔ العلمیهٔ العقلیهٔ, و تُوَحِّدوا الوسائل فی بلدكم, و مِن ثَمَّ تنطلقون لتنظیم العالم الإسلامی بأسره علی نفس الأُسس العلمیهٔ.

والجمعیهٔ اللبنانیهٔ للأبحاث العلمیهٔ علی استعداد لإعطاء دروس نظریهٔ وعملیهٔ للسادهٔ رجال الدین علی كیفیهٔ استخدام المرقب الفلكی, و طرق الحساب والمقاییس المتّبعهٔ فی علم الفلك التجریبی, حسب ما ورد فی القرآن الكریم من دعوهٔ للتفكر فی أجرام الكون و نجومه وكواكبه بكلّ إخلاص و احترام و تقدیر.

یوسف مروَّه مؤسِّس الجمعیهٔ اللبنانیهٔ للأبحاث العلمیهٔ)۵

۵. دكتر ماجد ابورخیه از كسانی است كه در این باره تحقیق كرده و رساله ای نگاشته است با عنوان (إثبات هلال رمضان بین الرؤیهٔ البصریهٔ والحسابات الفلكیهٔ) و طیّ آن سخن هَیَویان و منجّّمان را در باب رؤیت هلال در پاره ای از موارد پذیرفته است. این رساله در مجله الشریعهٔ, سال ششم (۱۴۰۹), شماره ۱۳, ص۷۵ـ۴۱۹ چاپ شده است.

۶. در سال ۱۴۰۰ در قطر براساس شهادتِ خلاف واقع شهود, عید فطر اعلام, و سپس مسلّم شد كه آن روز عید نبوده است. از این رو مفتی قطر, عبدالله بن زید آل محمود رساله ای خطاب به علما و حاكمان مسلمان نوشت با نام الحكم الشرعی فی إثبات رؤیهٔ الهلال, وی در آن از اعتماد بی حساب بر شهود رؤیت مذمّت كرده و معتقد است با دقت در رؤیت و نپذیرفتن هر شهادتی چنین مشكلاتی پیش نمی آید و در فرض اثبات رؤیت در نقطه ای برای سایر جاها نیز مطلقاً حلول ماه ثابت می شود, چه جاهای نزدیك چه دور:

(أرفع إلی العلماء الأعلام وإلی الحكّام الكرام وإلی قضاهٔ شرع الإسلام هذه الرسالهٔ الوجیزهٔ التی تدعو إلی الحقّ وإلی طریق مستقیم; لأنّ من واجب العلماء التناصح فی سبیل بیان الحق…. (ص۵).

من شرط صحّهٔ الشهادهٔ المقبولهٔ كونها تنفكّ عمّا یكذبها, فمتی شهد أحد برؤیهٔ الهلال لیلهٔ الإثنین ثمّ لم یره جمیع الناس لیلهٔ الإثنین ولا لیلهٔ الثلاثاء فإنّه من المعلوم قطعاً أنّ الشهادهٔ كاذبهٔ, أو أنّ الشاهد توهّم رؤیهٔ خیالیهٔ حسبها هلالاً… (ص۶).

…والغالب علی دعوی رؤیهٔ الهلال الكذب; لوقوع التوهّم والتخیّلات فی الرؤیهٔ. إنّنا متی أهملنا الیقینیات من هذه النصوص البیّنات فإنّنا لابدّ أن نقع فی المتاهات والجهالات الناتج عنها سوء التصرّف فی الصوم والفطر, ومتی ساء التصرّف ساء العمل وساءت النتیجهٔ, ثمّ نكون عرضهًٔ للطعن علینا بعدم العمل بكتاب ربّنا و سنّهٔ نبیّنا… (ص۸).

فیا معشر علماء الإسلام… فابنوا أمركم فی صومكم وفطركم وحجّكم علی التثبّت والیقین الذی لایعتریه الشكّ فی حقیقهٔ رؤیهٔ الهلال فی بلدكم, بشهادهٔ عددٍ من العدول الثقات واتركوا عنكم تناقل الأخبار من البلدان بأنّه رآه فلان و فلان ممّا یُكذِّبهما الحسّ والواقع من عدم رؤیهٔ الناس تلك اللیلهٔ ولا اللیلهٔ الثانیهٔ, ممّا یدلّ علی كذب تلك الشهادهٔ… ومتی تَمَّ العمل بنظام ما ذكرنا فإنّنا نكون عاملین فی صومنا و فطرنا علی الیقین, و یترتّب علی ذلك صوم جمیع أهل الإسلام وعیدهم فی یوم واحد كلّ عام… (ص۹).

نویسنده: رضا مختاری

پی نوشت ها:

۱. هفت آسمان, شماره۷, ص۱۳۰ـ۱۳۳, (تقریب مذاهب اسلامی, گامی به پیش).

۲. توجیه الأنظار, ص۲۵.

۳. روزنامه السفیر, ۱۶/۱/۱۹۹۸.

۴ . الوسط, شماره ۵۶, مورّخ ۲۲/۲/۱۹۹۳م.

۵ . بُلغهٔ المطالع, ص۳۴ـ۳۷.

۶ . الأدلّهٔ الشرعیهٔ فی إثبات الشهور العربیهٔ, ص۵۷.

۷ . همان, ص۶۸.

۸ . همان, ص۷۰ـ۷۲.

۹ . روزنامه الشرق الأوسط, ۲۸/۵/۱۹۹۹م.

۱۰ . ر.ك: تحقیقات اسلامی, سال۱۵, شماره۲ و سال۱۶, شماره۱, ص۲۳۵, (میزگرد علمی).

۱۱ . دكتر امیرحسین حسن در الأدلهٔ الشرعیهٔ (ص۷۱) می نویسد: (…رأینا كثیراً أنّ دولهٔ ما تعلن بدایهٔ شهر رمضان فتتبعها عدّهٔ دول أخری; لأنّها تشترك معها فی حلف أو اتّحاد أو ما إلی ذلك… مع أنّ رؤیهٔ الدولهٔ التی أخذوا برؤیتها رؤیهٔ خاطئهٔ شرعاً).

۱۲ . رك: مجله النور, شماره۸۱ (شوّال ۱۴۱۸), ص۷۰, (هلال أو هلالان).

۱۳ . الحیاهٔ, ۲۲/۱/۱۹۹۹.

۱۴ . تحقیقات اسلامی, سال۱۵, شماره۲ و سال۱۶, شماره۱, ص۷۳ـ۷۴, (علل ناهماهنگی كشورهای اسلامی).

۱۵ . تحقیقات اسلامی, سال۱۵, شماره۲ و سال۱۶, شماره۱, ص۲۵ـ۲۹, (رؤیت هلال; مشكلات و راه حلها).

۱۶ . چون چند سال پیش از این, كار میراث فقهی(۲): رؤیت هلال شروع شده بود در بیانیه بر تداوم آن تأكید شد. در این گردهمایی, از میراث فقهی به عنوان (كاری بسیار جالب كه می تواند به روشن شدن بسیاری از نكات كمك كند) یاد شد.

۱۷ . رك: تحقیقات اسلامی, سال۱۵, شماره۱ و سال۱۶, شماره۲, ص۲۳۷ـ۲۴۳, (میزگرد علمی).

۱۸ . در سال ۱۴۲۴ روز سی ام ماه مبارك در برخی دبیرستانها به دانش آموزان گفته بودند كسانی كه مقلّد فلان مرجعند روزه خود را بخورند و مقلّدان فلان مرجع همچنان روزه باشند!

۱۹ . رك: احكام فقهی, ج۱, ص۳۰۱.

۲۰ . مثلاً آیهٔالله سید ابوتراب خوانساری روایات غیبوبت هلال قبل و بعد از شفق را خیلی دقیق معنی كرده است و بعید است كسی كه اطلاعی از علم هیئت ندارد بتواند مانند ایشان آنها را بفهمد. مشروح سخنان ایشان در جلد چهارم همین مجموعه (بخش سوم) خواهد آمد.

۲۱ . رك: جمع پریشان, ج۲, مقاله۱۵.

۲۲ . متن كامل سخن ایشان در جلد سوم همین مجموعه (بخش سوم) خواهد آمد.

۲۳ . فقیه مسلّم صاحب عروه گوید: (إذا كان هناك مجتهدان متساویان فی العلم, كان للمقلّد تقلید أیّهما شاء, و یجوز التبعیض فی المسائل, و إذا كان أحدهما أرجح من الآخر فی العدالهٔ, أو الورع أو نحو ذلك, فالأولی ـ بل الأحوط ـ اختیاره) (العروهٔ الوثقی, ج۱, ص۲۹ـ۳۰, مسأله ۳۳). همچنین فقیه متبحّر صاحب وسیله گوید: (إذا كان مجتهدان متساویان فی العلم یتخیّر العامّی فی الرجوع إلی أیَّهما, كما یجوز له التبعیض فی المسائل بأخذ بعضها من أحدهما و بعضها من الآخر) (وسیلهٔ النجاهٔ, ص۱۰, مسأله۸).

۲۴ . رك: تحقیقات اسلامی, سال۱۵, شماره۲ و سال۱۶, شماره۱, ص۹۱ـ۹۳, (بررسی علمی رؤیت هلال…).

۲۵ . تحقیقات اسلامی, سال۱۵, شماره۲ و سال۱۶, شماره۱, ص۱۱ـ۱۲, (سخن مدیرمسؤول).

۲۶ . رك: بررسی علمی ـ فقهی مسأله رؤیت هلال, ص(آ۶).

۲۷ . المآثر والآثار, ص۱۵۶.

۲۸ . البته برخی هم انگیزه ای برای دخالت در این موضوع ندارند و معتقدند اعلام حلول ماه یا عدم آن ـ فی نفسه ـ نه واجب است نه مستحب, نه اجر و ثوابی دارد نه مایه كمال است. فقط برای رفع تحیّر مردم و بلاتكلیفی آنان است كه آن هم وظیفه نظام اسلامی است.

۲۹ . بقره(۲): ۱۴۸.

۳۰ . آل عمران(۳): ۱۳۲.

۳۱ . رؤیت هلال, ج۳, ص۲۱۲۰.

۳۲ . رؤیت هلال, ج۴, ص۲۴۷۲ـ۲۴۷۳.

۳۳ . الشرق الأوسط, ۲۵/۱/۱۹۹۹م; چگونگیها و كاراییهای این طرح به طور مشروح در روزنامه اللواء الإسلامی, مورّخ ۶/۱۲/۱۹۹۹ آمده است.

۳۴ . الغدیر, ج۴, ص۱۲۷.

منبع:فصلنامه فقه ، شماره ۴۳

---