پادشاه به مثابه مارکوپولو

روایتی از سفرهای ناصرالدین شاه

برای کسانی که پیگیر ادبیات یا تاریخ هستند یا این ‌که عاشق سفرنامه‌خوانی‌اند (که ترکیبی از این دو رشته است) ناصرالدین‌شاه قاجار یک موهبت است. پادشاهی که چهار سفر مهم خارجی در کارنامه خود دارد و هر چهار سفر را هم به کمک نویسندگان سلطنتی ثبت و ضبط کرده است.

اما قبل از بررسی سفرنامه های ناصری بهتر است به خود سفرها نگاهی داشته باشیم. ناصرالدین شاه در طول زندگی خود سه سفر به فرنگستان و یک سفر به عتبات عالیات داشته است. البته این تنها سفرهای شاه نبوده لکن سفرهای خارجی او محدود به همین چهار سفر بوده است.سفر اول ناصرالدین شاه به فرنگ سال ۱۸۷۳ میلادی یعنی حدود سال ۱۲۵۰ صورت گرفته است. گفته می شود سپهسالار، سومین صدراعظم دوره ناصری تاثیر بسزایی در تحریک شاه به این سفر داشته است. سپهسالار را یکی از تجددخواهان ایران می دانند که می خواست از طریق این فرد تجدد و مدرنیته غربی را به شاه بفهماند و او را متقاعد به انجام اصلاحات ساختاری کند.

سفر اول ناصرالدین شاه ابتدا به مقصد روسیه انجام شد و شاه از آنجا به آلمان(پروس آن زمان)، بلژیک، انگلستان، سوئیس، ایتالیا و اتریش سفر کرد. سفر اول ناصرالدین شاه از همان آغاز با حاشیه همراه بود. استخاره شاه برای این سفر بد آمد و بعد از آن که سپهسالار دوباره شاه را متقاعد به سفر کرد، در آغاز راه درگیری پیش آمد و عده ای به جرم حمله به شاه دستگیر شدند. در روسیه هم تفاوت فرهنگی میان سنت ایرانی و غربی در برخورد با زنان باعث شد شاه ترجیح دهد زنان خود از جمله انیس الدوله را به تهران بازگرداند. ظاهرا در انگلیس هم ملکه به استقبال رسمی شاه نیامد و بعدها برای آن که شاه از این کشور حساب ببرد، او را به تماشای مانور نیروی دریایی انگلیس بردند. به علت نبود همسران هم شاه دستور داد تا دختری از شهر استانبول برای او بفرستند تا او بی مونس نماند!

سفر دوم ناصرالدین شاه شش سال بعد اتفاق افتاد. او در این سفر به مسکو، آلمان و اتریش سفر کرد. مهم ترین ره اورد ایرانیان از این سفر شاهشان، نیروی پلیس بود. ماجرا این بود که شاه با مشاهده نظم و امنیت جوامع اروپایی به این فکر افتاد که تشکیلاتی برای این هدف در ایران تاسیس شود. برای این منظور فردی به نام کنت از اتباع دولت اتریش استخدام شد تا سازمان پلیس ایران را تاسیس کند. تصمیم کنت اتریشی تاسیس سازمانی مبتنی بر مراکز متعدد در محلات بود. پیشنهاد او این بود که در جایی، محلی مشتمل بر قهوه خانه، مهمانخانه، کتابخانه و پاسگاه باشد و خطوط تلفنی هم باشد که این مراکز را به مرکز وصل کند. این قانون تحت عنوان قانون کنت به تصویب ناصرالدین شاه رسید و اجرایی شد. سفر سوم ناصرالدین شاه به فرنگ در حدود سال ۱۲۶۶ هجری شمسی انجام شد. او در این سفر از آذربایجان، ارمنستان، روسیه، آلمان، بلژیک، فرانسه، انگلستان، فرانسه و اتریش دیدن کرد. گفته می شود سومین سفر ناصرالدین شاه مملو از تفریح و سرگرمی بود و چیزی برای ایرانیان به ارمغان نداشت.

مورخان حتی معتقدند این سفر آغازی بود بر امتیازات پایانی که شاه وقت ایران به خارجیان داد. گفته می شود در طول دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، ۸۳ قرارداد تجاری، سیاسی و سرحدی امضا شد که ۳۵ قرارداد آن در این سفر و حتی بدون توجه به مفاد آن امضا شد. نمونه بارز این قراردادها، قرارداد تنباکو بود که بعدها با اعتراض شدید مردم ملغی شد. البته ناصرالدین شاه یک بار هم عزم زیارت عتبات عالیات کرده بود.

او در حدود سال ۱۲۴۷ شمسی عزم زیارت کربلا و نجف کرد. در این سفر بود که او با میرزا حسین خان قزوینی یا همان سپهسالار آشنا شد. ناصرالدین شاه سفرنامه مکتوبی از تمام این چهار سفر خود و نیز دو سفر به خراسان و دو سفر به گیلان نوشته است. نفس نگارش اوضاع و احوال شاه در سفرها می تواند موضوعی جالب و مفید باشد، اما نکته جالب توجه این است که شاه در سفرهای فرنگ بیش از آن که بخواهد از پیشرفت های اجتماعی و سیاسی اروپایی ها درس بگیرد و مثلا کشور را به سمت قانون و مشروطه ببرد به خیابان و ابنیه و زنان چشم دوخته بود و این که چه مجالس بزمی در آنجا برپاست. خرید بسیاری هم در این سفرها صورت می گرفت و در نهایت چیزی عاید ملت ایران نمی شد. البته شاه در این سفرها با پیشرفت غرب و حتی دلایل آن هم آشنا شد؛ ولی چه سود که سود شاه و اطرافیانش در عقب نگه داشتن ایران بود.