طولانی ترین عصب بدن

آشنایی با عصب واگ

عصب واگ طولانی‌ترین عصب مغزی است که از ساقه مغز تا اندام‌های داخلی شکم امتداد دارد. این عصب، عصب دهم جمجمه‌ای از ۱۲ جفت عصب مغز است....

● واگ یعنی چه؟

واگ کلمه‌‌ای لاتینی به معنای «سرگردان» است و این توصیف دقیقی از این عصب است که از پشت جمجمه خارج می‌شود و مسیری طولانی را در گردن، قفسه سینه و شکم می‌پیماید و شاخه‌های متعددی به ریه‌ها، قلب، حنجره، معده و گوش‌ها می‌دهد. این عصب را عصب پنوموگاستریک هم نامیده‌اند؛ چون هم به معده و هم به ریه‌ها عصب‌دهی می‌کند.

در اغلب اوقات، شما متوجه اعمال اعصاب واگ راست و چپ که جزیی از دستگاه عصبی خودکار ند، نمی‌شویداما هنگامی متوجه کار این عصب می‌شوید که فعالیت آن در نتیجه بیماری یا آسیب متوقف شده باشد زیرا عصب واگ یکی از حیاتی‌ترین اعصابی است که نظم فعالیت بدن را حفظ می‌کند. بدون کارکرد این عصب، شما نمی‌توانید صحبت کنید، نفس بکشید و غذا بخورید و حتی بدون این عصب، ضربان قلب‌تان هم نامنظم می‌شود. عصب واگ مجموعه‌ای گسترده از پیام‌ها را از مغز به اندام‌های داخلی ارسال می‌کند و پیام‌های حسی را از این اندام‌ها دریافت می‌کند و این پیام‌ها مسوول شماری از پاسخ‌های ناخودآگاه بدن هستند.

عصب واگ اطلاعات دریافتی از دستگاه عصبی را به مغز می‌برد و و اطلاعات لازم در مورد اینکه بدن چه کار می‌کند را فراهم می‌‌آورد و همچنین اطلاعاتی را مخابره می‌کند که گروهی از پاسخ‌های بازتابی (رفلکس‌های) عصبی را کنترل می‌‌کنند. اطلاعات حسی از گوش خارجی و مجرای آن و از حلق و بخش بالایی حنجره به این عصب وارد می‌شوند. رشته‌های طویل‌تر آن به اندام‌های درون قفسه سینه و شکم می‌روند و اندام‌های مختلفی از ریه‌ها و قلب گرفته تا مجرای گوارشی از مری تا نیمی از روده بزرگ را عصب‌دهی می‌کنند. پیام‌های دریافتی از این رشته‌‌های عصبی باعث ایجاد بازتاب‌های عصبی بسیاری می‌شوند که ایستگاه آنها در ساقه مغز است و به صورت پاسخ‌های دستگاه عصبی خودکار یا پاسخ‌های حرکتی ظاهر می‌شوند. برای مثال، وجود مواد تحریک‌کننده در راه‌های هوایی باعث تحریک پایانه‌های رشته‌های حسی عصب واگ می‌شود و بازتاب سرفه را ایجاد می‌کند، اطلاعات دریافتی در مورد میزان هوای موجود در ریه‌ها می‌تواند الگوی تنفس را تغییر دهد، اتساع معده به ایجاد بازتاب عصبی می‌انجامد که دیواره آن را شل می‌کند.

● مسیر عصب واگ

این عصب از ساقه مغز، از ریشه‌هایی در بصل‌‌النخاع که بعد از ریشه‌های عصب نهم جمجمه‌ای هستند، منشأ می‌گیرد. این ریشه‌ها عصب دهم را تشکیل می‌‌دهند و از سوراخ «ژوگولار» ازجمجمه خارج می‌شوند، بعد عصب واگ از غلاف شریان کاروتید وارد می‌شود و به سمت گردن، قفسه سینه و شکم پایین می‌‌آید و به اندام‌های داخلی مختلف عصب می‌دهد. این عصب علاوه بر اینکه به اندام‌های داخلی عصب می‌دهد، اطلاعات حسی را از این اندام‌ها به دستگاه عصبی مرکزی مخابره می‌کند. ۸۰ تا ۹۰ درصد رشته‌های عصبی در عصب واگ اعصاب‌آوران هستند که وضعیت اندام‌های داخلی را به مغز اطلاع می‌دهند. هر دو عصب واگ راست و چپ در غلاف کاروتید، در کنار شریان کاروتید نزول می‌کنند. عصب واگ راست شاخه‌ای به نام عصب راجعه‌ حنجره‌ای راست را ایجاد می‌کند که به دور شریان زیرترقوه‌ای (ساب‌کلاوین) می‌پیچید و دوباره از گردن در میان نای و مری بالا می‌رود و به حنجره عصب‌دهی می‌کند. بعد عصب واگ راست به سمت جلو می‌آید و از عقب ورید اجوف فوقانی می‌گذرد و در پشت نایژه اصلی راست حرکت می‌کند و شبکه‌های عصبی به قلب، ریه و مری می‌دهد.

عصب واگ چپ در میان شریان کاروتید اصلی چپ و شریان زیرترقوه‌ای (ساب‌کلاوین) چپ وارد قفسه سینه می‌شود و از روی قوس شریان آئورت نزول می‌کند. این عصب یک شاخه راجعه حنجره‌ای چپ ایجاد می‌کند که با پیچیدن به دور قوس شریان آئورت به سمت نای و مری صعود می‌کند. عصب واگ چپ پس از دادن شاخه‌های عصبی به قلب، شبکه عصبی در ریه و مری ایجاد می‌کند و در نهایت با نام تنه قدامی واگ، از سوراخ مری در دیافراگم وارد شکم می‌شود. عصب واگ رشته‌های پاراسمپاتیک حرکتی را برای همه این اندام‌های داخلی از گردن تا نیمی از روده بزرگ (به جز غده‌های فوق‌کلیوی) فراهم می‌کند. عصب واگ همچنین به چند عضله اسکلتی هم عصب می‌دهد، از جمله عضلات حنجره. به این معنا عصب واگ مسوول وظایف متعددی از قبیل تنظیم ضربان قلب، حرکات دستگاه گوارش و تعریق دارد و همچنین در چند حرکت عضلانی در دهان، از جمله حرف زدن (از طریق عصب راجعه حنجره‌ای) و باز نگه‌داشتن حنجره هنگام نفس کشیدن نقش دارد. عصب واگ همچنین رشته‌های آورانی را به مجرای گوش خارجی و بخشی از پوشش مغز (مننژ) می‌دهد. برای همین است فردی که داخل گوش‌اش را دستکاری می‌کند، (مثلا برای تمیز کردن موم گوش با گوش‌ پاک‌کن) ممکن است به سرفه بیفتد.

● شرح وظایف واگ

رشته‌های عصبی حرکتی درون عصب واگ عمده‌ترین بخش «پاراسمپاتیک» دستگاه عصبی خودکار (بخش غیرارادی دستگاه عصبی) را تشکیل می‌دهند. بخش پاراسمپاتیک دستگاه عصبی خودکار در مقابل بخش سمپاتیک این دستگاه قرار می‌گیرد و آثار این دو بخش متضاد هم است. برای مثال، تحریک دستگاه عصبی پاراسمپاتیک ضربان قلب را کند و تحریک دستگاه عصبی سمپاتیک ضربان قلب را تند می‌کند. تحریک عصب واگ ضربان قلب را کاهش می‌دهد و تحریک شدید آن ممکن است حتی باعث ایست قلب شود. برای اولین بار «اوتو لووی» در سال ۱۹۲۱ نشان داد که تحریک عصب واگ در یک قورباغه به آزادی ماده‌ای می‌انجامد که می‌تواند ضربان قلب قورباغه دیگری را که تنها از طریق انتقال مایعات با قورباغه اول ارتباط داشت، کاهش دهد. او این عامل ناشناس را «واگوستوف» نامید.

امروزه می‌دانیم که پایانه‌های عصب واگ در محل گره ضربان‌ساز قلب یک واسطه شیمیایی به نام «استیل کولین» آزاد می‌کنند که سرعت ضربان قلب را کاهش می‌دهد. این تنظیم سرعت ضربان قلب به طور مداوم صورت می‌گیرد و تأثیر دستگاه عصبی سمپاتیک را متعادل می‌کند. رشته‌های عصب واگ در ریه‌ها، عضلات صاف جدار مجاری هوایی را تحریک می‌کنند و باعث افزایش مقاومت در برابر جریان هوا می‌شوند (انقباض برونش‌ها). در اینجا هم دستگاه عصبی سمپاتیک در جهت مخالف باعث شل‌ شدن دیواره مجاری هوایی (گشاد شدن برونش‌ها) می‌شود. رشته‌های عصب واگ در دستگاه گوارش عضلات صاف جدار معده و روده را تحریک می‌کنند، اما در مورد دریچه حلقوی (اسفنکتر) خروجی معده، که باعث ماندن محتویات معده درون آن می‌شود، اثر مخالف دارد و آن را شل می‌کند.

رشته‌های عصب واگ همچنین ترشح اسید معده و آنزیم‌های گوارشی را که از معده و روده آزاد می‌شوند، همچنین خروج صفرا را از کیسه صفرا تحریک می‌کنند. عصب واگ ترشح هورمون‌های لوزالمعده که به ذخیره کردن مواد غذایی جذب‌شده کمک می‌کنند،‌ را نیز تحریک می‌کند. در مجموع این تأثیرات دستگاه گوارش را حین و پس از غذا خوردن به کار می‌اندازد‌ که باز در جهت متضاد با اثر دستگاه عصبی سمپاتیک است که دستگاه گوارش را غیرفعال می‌کند.

● تحریک شدید عصب واگ خطر دارد

فعال شدن عصب واگ به کاهش ضربان قلب، افت فشار خون و یا هر دوی اینها منجر می‌شود. این فعال شدن ممکن است در جریان بیماری‌هایی مانند یک التهاب ویروسی حاد دستگاه گوارش یا التهاب حاد کیسه صفرا، یا در پاسخ به تحریک‌های دیگر از جمله ماساژ سینوس کاروتید در گردن، مانور والسالوا (حبس کردن نفس و زور زدن)، یا درد به هر علتی (مثلا کشیدن خون برای آزمایش) رخ دهد. اگر فعال شدن عصب واگ بیش از حد باشد، به خصوص اگر فرد دچار کم‌آبی بدن هم باشد، فرد غش می‌کند و به اصطلاح «سنکوپ وازوواگال» رخ می‌دهد. همچنین در مورد استرس عاطفی شدید که دستگاه عصبی سمپاتیک به شدت فعال می‌شود، فعال شدن جبرانی دستگاه عصبی پاراسمپاتیک با افت ناگهانی فشار خون و سرعت ضربان قلب می‌تواند به غش‌کردن بینجامد.

این نوع غش‌کردن، سنکوپ وازووگال، کودکان کم‌سن‌وسال و زنان را بیشتر مبتلا می‌کند و همچنین ممکن است باعث از دست رفتن کنترل ادرار در لحظات ترس شدید شود. تحریک انتخابی این عصب می‌تواند به عنوان یک شیوه درمانی به کار رود. برای مثال، به نظر می‌رسد تحریک عصب واگ برای افراد مبتلا به افسردگی مفید باشد و همچنین گاهی از تحریک این عصب برای درمان صرع استفاده می‌شود.

دکترعلی ملائکه