واژه هائی که رنگ می بازند

توافق کشورهای حاشیه دریای خزر برای حفظ محیط زیست

یک سال قبل ”کنوانسیون تهران پس از تصویب ۵ کشور حاشیه دریای‌خزر رسماً لازم‌الاجرا گردید. کنوانسیون ”چارچوب حفاظت از محیط زیست دریائی دریای‌خزر“ معروف به کنوانسیون تهران به سبب بحرانی بودن وضعیت محیط زیست دریای‌خزر و به کوشش برنامه محیط زیست ملل‌متحد (UNEP) برای تشویق کشورهای ساحلی به ایجاد ”کنوانسیون زیست محیی دریای‌خزر“ شکل گرفت. برای تهیه متن کنوانسیون، ۷ گردهمائی کارشناسی با شرکت کشورهای ساحلی و سازمان‌های تخصصی وابسته به سازمان ملل به ترتیب در دسامبر ۱۹۹۵ ژنو، نوامبر ۱۹۹۶ ژنو، فوریه ۱۹۹۸ مسکو، مارچ ۲۰۰۰ آلماتی، ژوئن ۲۰۰۰ مسکو، اکتبر ۲۰۰۰ مسکو و بالاخره آخرین آنها ۲۴ الی ۲۶ تیر ماه ۱۳۸۱ در تهران صورت گرفت. بدین ترتیب پس از توافق جمعی ۵ کشور ساحلی در تاریخ ۱۳ آبان ماه ۱۳۸۲ طی مراسم رسمی در تهران به امضاء کشورهای ساحلی دریای‌خزر رسیده و ”کنوانسیون تهران“ نام گرفت. این کنوانسیون در حال حاضر تنها چارچوب حقوقی موجود در راستای حفاظت از محیط زیست دریای‌خزر است که به امضاء تمامی کشورهای حاشیه خزر رسیده و در ۲۱ مرداد ماه سال ۱۳۸۵ با تصویب مرجع قانون‌گذار کلیه کشورها به‌طور رسمی لازم‌الاجرا گردید. گرچه این کنواسیون اولین همکاری کشورهای حاشیه خزر برای حفظ محیط زیست بزرگ‌ترین دریاچه جهان نبوده است.

دریای‌خزر دریاچه بی‌نظیری است که حدود دو سوم کل حجم آب آن در بخش جنوبی قرار دارد. این دریا از طریق کانال‌های ولگا ـ دن و دریای سیاه قابل دسترسی به سایر آب‌های آزاد جهان است. دریای‌خزر از نظر تنوع زیستی بسیار غنی و دارای حدود ۴۰۰ گونه آبزی بومی می‌باشد. از مهم‌ترین این گونه‌ها می‌توان انواع ماهی‌های خاویاری را نام برد که حدود ۸۳ درصد کل میزان صید جهانی آن در دریای‌خزر انجام می‌گیرد. علاوه بر منابع زنده، ذخایر نفت و گاز موجود در ساحل و بستر این دریا، نیز بسیار قابل توجه است.

خزر برای حدود ۱۵ میلیون سکنه حاشیه خود، هزاران فرصت شغلی ایجاد کرده و منبع اصلی درآمد آنها محسوب می‌شود. گرچه فعالیت‌های انسانی و بهره‌‌برداری‌های اقتصادی پرشتاب و بدون ملاحظات زیست محیطی در سال‌های اخیر موجب تخریب اکوسیستم‌های طبیعی، آلودگی محیط زیست و کاهش کیفیت آب این دریا شده است. این امر همچنین موجب شده است تا بسیار از گونه‌های جانوری و گیاهی نابود شده و برخی نیز درمعرض انقراض قرار گیرند. نمونه بارز افت کیفیت محیط زیست این دریا را می‌توان در کاهش شدید ذخایر ماهیان خاویاری در اثر صید بی‌رویه و قاچاق مشاهده نمود. روند کاهش ذخایر این ماهیان در سال‌های اخیر شتاب بیشتری داشته است به نحوی که هم‌اکنون کلیه گونه‌های ماهی خاویاری خزر در رده گونه‌های در معرض خطر انقراض IUCN قرار گرفته و اجازه صادرات آن از طرف IUCN برای کشورهای حاشیه خزر به استثناء جمهوری اسلامی ایران ممنوع گشته است.

همچنین میزان صید ماهیان کیلکا طی سال‌های ۱۳۷۹-۱۳۸۰ نیز بیش از ۵۰ درصد کاهش یافته که تقریباً مصادف با پراکنش گونه مهاجم Mnemiopsis leidyi، معروف به شانه‌دار خزر می‌باشد. این گونه که از طریق دریای سیاه به دریای خزر راه یافته است هم‌اکنون یکی از مشکلات عمده این دریا به‌شمار می‌رود. تحقیقات بسیرای برای از بین بردن و مبارزه بیولوژیک با آن در دست انجام است. از گونه‌های در معرض خطر انقراض خزر می‌توان به فک خزر نیز اشاره نمود که جمعیت آن در سال‌های گذشته به شدت رو به کاهش بوده است. از علل کاهش جمعیت این جانور به وجود بیماری ویروسی خاص و کشته شدن آنها در حین عملیات صید توسط صیادان می‌توان اشاره کرد.

آلودگی میکروبی، فلزات سنگین و شیمیائی نیز از مشکلات عمده محیط زیست خزر به‌شمار می‌رود. آخرین نتایج به‌دست آمده از پروژه مطالعات میکروبی در سواحل ایرانی دریای‌خزر نشان دهنده بالا بودن آلودگی میکروبی، (باکتری‌های شاخص آلودگی مدفوعی) به میزان بیش از ۵ برابر حد استاندارد در محل شناگاه‌ها و در رودخانه‌های منتهی به دریا می‌باشد. این میزان آلودگی موجب معضلات زیست محیطی و مشکلات بهداشتی می‌گردد. تخلیه مستقیم آلودگی‌های شهری، صنعتی و کشاورزی مناطق ساحلی به دریا نیز منجر به آلودگی ناشی از فلزات سنگین، مواد شیمیائی پایدار و هیدروکربن‌های نفتی می‌گردد. نوسانات ادواری سطح آب دریای خزر، تغییرات آب و هوائی، فقدان مدیریت جامع مناطق ساحلی، تغییرات فیزیکی عظیم در رژیم طبیعی رودخانه‌ها مانند سدسازی، استخراج شن و ماسه، خشک کردن دریا و احداث بندر و اسکله نیز از دیگر مشکلات روز دریای‌خزر می‌باشد. این روزها تعداد درخواست برای ایجاد جزایر مصنوعی در سواحل خزر برای فعالیت‌های توریستی، مجتمع تفریحی و رستوران نیز رو به افزایش است.

اما اولین تلاش‌ها برای مقابله با وضعیت بحرانی این دریا، از سال ۱۹۹۱ و پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی براساس تمایل ۵ کشور حاشیه آن صورت گرفت. در سال ۱۹۹۸ همه کشورهای ساحلی برای جلوگیری از تخریب بیشتر محیط زیست دریای‌خزر و نجات آن، در مورد اجراء برنامه‌ای به این منظور، تحت عنوان برنامه محیط زیست دریای‌خزر (CEP) به‌توافق رسیدند.

برنامه محیط زیست دریای‌خزر با حمایت مالی برخی از سازمان‌های بین‌المللی از جمله صندوق تسهیلات زیست محیطی جهانی (GEF)، بانک جهانی (World Band)، برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNEP)، برنامه عمران سازمان ملل (UNDP) و بخش کمک‌های فنی اتحادیه اروپا کشورهای تازه استقلال یافته تدوین و اجرائی گردید. در عمل CEP شامل مجموعه برنامه‌هائی است که به‌صورت هماهنگ برای ارتقاء کیفی محیط زیست دریای‌خزر توسط کشورهای ساحلی به اجراء در آمده است.

برنامه CEP همچنین تاکنون از کمک مالی و فنی سایر سازمان‌ها مانند سازمان جهانی هواشناسی (WMO)، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA)، کمیسیون بین‌المللی اقیانوسشناسی یونسکو (IOC/UNESCO)، سازمان جهانی غذا و کشاورزی (FAO)، سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) و سازمان بهداشت جهانی (WHO) در اجراء پروژه‌ها برخوردار بوده است. در سال‌های اخیر دیگر سازمان‌ها مانند سازمان همکاری‌های بین‌المللی ژاپن و شرکت‌های نفتی بین‌المللی نیز علاقمندی خود را به این برنامه ابراز داشته‌اند. برنامه کاری CEP در ۲ فاز تدوین شده و اجراء گردید. فاز اول برنامه که مرکز هماهنگ کننده آن در باکو استقرار داشت، از سال ۱۹۹۸ شروع شده و در سال ۲۰۰۲ خاتمه یافت. این مرکز هماهنگ کننده از سال ۲۰۰۳ برای اجرای فاز چهار ساله دوم خود به تهران منتقل گردید.

برنامه محیط زیست دریای‌خزر (CEP) با کمک نهادهای بین‌المللی دیگر اهداف کلی زیر را دنبال نموده است:

۱) هماهنگی بین بخشی و مدیریت زیست محیطی

۲) آگاه‌سازی مردم و تدوین استراتژی برنامه ملی و منطقه‌ای

۳)سرمایه‌گذاری در پروژه‌های زیست محیطی اولویت‌دار

با لازم‌الاجرا شدن کنوانسیون تهران برنامه محیط زیست دریای‌خزر در قالب دبیرخانه کنوانسیون تهران به فعالیت‌های خود ادامه خواهد داد و مقر آن طبق پیشنهادات ارایه شده به یکی از دو کشور جمهوری اسلامی ایران و یا جمهوری آذربایجان انتقال می‌یابد. به این امید که با اعمال مدیریت زیست‌محیطی در دریای‌خزر و پیرامون آن براساس راهبردهای توسعه پایدار، منافع دراز مدت و سلامت جوامع انسانی تضمین گردد و اصالت طبیعی محیط و پایداری منابع منطقه برای نسل حاضل و نسل‌های آینده محفوظ بماند.

کتایون رفیع تبار کارشناس محیط زیست دریائی

پی‌نوشت: ۱- Caspian Environment Programme