منزلت زن در اسلام

می توان گفت عبارت “زن در اسلام” از نظر مفهوم با عبارت “زن در قرآن” تفاوتی ندارد زیرا هر دو عبارت فوق , بیانگر منزلت زن و حقوق او و تفاوتهای او با مرد در نظر قرآن کریم و سنت پیامبر اعظم ص می باشند

زن در اسلام از چه منزلت و حقوقی برخوردار است؟

می توان گفت عبارت “زن در اسلام” از نظر مفهوم با عبارت “زن در قرآن” تفاوتی ندارد زیرا هر دو عبارت فوق ، بیانگر منزلت زن و حقوق او و تفاوتهای او با مرد در نظر قرآن کریم و سنت پیامبر اعظم(ص) می باشند. اما پیش از آغاز بحث بهتر است نظری به وضعیت زن در قبل از اسلام بیندازیم :

پیش از اسلام و در عصر تمدن یونان ، مصر ، روم و ایران ، ستمهای گوناگون بر زنان روا داشته می شد تا اینکه با گذشت زمان و با ظهور ادیان آسمانی “زن” به عنوان “انسان” به رسمیت شناخته شد. زنان به مشارکت در شئون زندگی می پرداختند ولی همچنان شخصیت اجتماعی و حقوقی شان مورد انکار بود و در یک کلمه زن به‌طور مطلق تحت سلطه مرد بود. (۱)

در یونان باستان: زنان را همچون اجناس و کالاهای تجاری در بازارها به فروش می گذاشتند و پس از مرگ شوهر برای زنش حق حیات هم قایل نبودند. (۲)

در روم: پدر حق داشت دخترش را بفروشد بلکه در هنگام لزوم می توانست او را بکشد. البته این حق پدرانه! پس از ازدواج دختر به شوهر واگذار می شد زیرا قانونا اکنون این شوهر بود که مالک زن به شمار می آمد.

در هند: اگر مردی از دنیا می رفت زنش را نیز با جسدش می سوزاندند حتی اگر زن زنده بود. هدف از این کار آن بود که روح شوهر دچار تنهایی و عزلت نشود (۳)

در جزیره العرب: برخی از مردم ، دختران را از بیم اینکه بعدا در جنگ به دست دشمن اسیر شوند و برای دشمنان فرزند بزایند بلافاصله پس از تولد زنده به گور می ‌کردند.(۴) برخی نیز از ترس فقر و تنگدستی دختران خود را می کشتند.(۵) زنان بهره ای از ارث نداشتند زیرا در جنگ مشارکت مستقیم نداشتند(۶) بلکه مردان زنان را به عنوان اموال باقیمانده از متوفی به ارث می بردند.(۷) همچنین برخی زنان را به فحشا وادار می کردند تا از این طریق درآمدی برایشان کسب کنند.(۸)

اما اسلام آمد تا همه این رسوم ظالمانه و عادات وحشیانه را در جزیره العرب از بین ببرد بلکه حرکت ضربتی و انقلابی خود در راستای آزادی زن از بردگی را به همه جهان صادر کرد.

آری قبل از اسلام ، زنان در جزیره العرب مورد انواع ستمها و از همه حقوق خود محروم بودند.

در زمانی که در فرهنگ اروپا و سایر جاها زن را حیوانی زبان بسته یا شیطانی شرور به شمار می آوردند و به هیچ وجه او را به عنوان انسان نمی پذیرفتند اسلام اعلام کرد که هر یک از زن و مرد مکمل دیگری هستند و گویی که هر دو از یک تن آفریده شده اند:” ای مردم از خداوند خویش که شما را از یک تن آفرید و همسرش را نیز از(جنس) خودش آفرید و از طریق آن دو مردان و زنانی بسیار (در زمین) پراکنده کرد پروا کنید...”(۹)

در روزگاری که برخی از بشر معتقد بودند زن حق ندارد از دین پیروی کند تا آنجا که برخی خواندن کتاب مقدس را بر زنان حرام می دانستند(۱۰) اسلام اعلام کرد که زنان نیز همچون مردان از پاداش اعمال نیکوی خود بهره مند هستند : “کسی که چیزی از اعمال نیکو انجام دهد خواه مرد باشد یا زن در حالی‌که ایمان داشته باشد ، چنان کسانی به بهشت وارد می شوند و کمترین ستمی به آنان نخواهد شد”(۱۱)

همچنین در ماجرای مباهله ، خداوند هم زن مسیحی و هم زن مسلمان را برای شرکت در مباهله فراخواند که پیامبر اعظم(ص()از میان زنان مسلمان) فاطمه زهرا(س) را برای این امر فراخواند.(۱۲)

در زمانی که بعضی از مردان با زنانی ثروتمند که بهره ای از زیبایی و جوانی نداشتند به‌خاطر اموالشان ازدواج می کردند و پس از ازدواج آنان را بدون طلاق رها می کردند و در انتظار مرگشان می نشستند تا اموالشان را به ارث ببرند اسلام این کار را حرام اعلام کرد :” برای شما ( مردان) روا نیست که از زنان به‌گونه ای که خود راضی نیستند ارث ببرید” (۱۳)

هنگامی‌که که مردان زنان خود را تحت شکنجه قرار می دادند تا از مهریه خود بگذرند و جان خود را آزاد کنند خداوند فرمود:” زنان را تحت فشار نگذارید تا بخشی از مهریه شان را به تملک خود درآورید مگر آنکه فاحشه ای آشکارا از آنان سر زده باشد”(۱۴)

نیز وقتی مردی می خواست همسری جدید برگزیند و برای این منظور به زن نخست خود تهمت فحشا می زد و بدین‌وسیله او را تحت فشار می گذاشت تا از مهریه گذشت کند خداوند فرمود:” اگر تصمیم گرفتید همسر دیگری به‌جای همسر خود برگزینید و مال فراوانی(به عنوان مهر) به او پرداخته اید چیزی از آن را پس نگیرید. آیا برای باز پس گرفتن مهریه از زنان به تهمت و گناه آشکار متوسل می شوید؟!”(۱۵)

در هنگامی‌که زن همچون کالا به خرید و فروش گذاشته می شد و مهریه او هم از آن ولی او شمرده می شد قرآن کریم این رفتار تحقیر آمیز را غیر قانونی اعلام کرد و اعلام نمودمهریه نماد عشق و حق شناسی و صداقت مرد به زن است و هرگز قیمت زن نیست: “و آتوا النساء صدقاتهن نحله “( و مهر زنان را به عنوان هدیه ( بلاعوض‌) به آنان بپردازید()۱۶)

همچنین خداوند دستور داد مهریه به‌طور کامل به زن پرداخت شود و این پرداخت را “ نحله “ یعنی هدیه ای از روی خشنودی قلبی نام نهاد همان گونه که ( در زبان عربی ) هدیه یا عسل که به کسی بخشیده شود نحله خوانده می شود(۱۷)

و در عصری که نزد ملتهای مختلف حق مالکیت برای زن به رسمیت شناخته نمی شد اسلام استقلال اقتصادی زنان را مطرح کرد و زنان را مالک قانونی اموالی که کسب می کنند دانست آنجا که می فرماید: “ مردان از آنچه به‌دست می آورند نصیبی دارند و زنان نیز نصیبی از آنچه به‌دست می آورند دارند.”(۱۸) این در حالی است که در انگلستان تا سال ۱۸۵۰ میلادی و در آلمان تا سال ۱۹۰۰ میلادی و در ایتالیا تا سال ۱۹۱۹ میلادی زنان قانونا فاقد هرگونه حق مالکیت بودند(۱۹)

در زمانی که ملتها زنان را خوار می شمرند و آنان را شایسته مشارکت با مردان در فعالیتهای اجتماعی نمی دانند اسلام وارد میدان می شود و حق مشارکت در فعالیتهای اجتماعی را برای زنان مورد تاکید قرار می دهد. به عنوان مثال در مسئله امر به معروف و نهی از منکر ، زنان را نیز همچون مردان مورد خطاب قرار می‌دهد و می فرماید :”مردان و زنان مومن ولی و یاور یکدیگرند : امر به معروف و نهی از منکر می کنند ....”(۲۰)

ودر عصری که ملل جهان به‌کلی از اعتراف به حقوق زن سرباز می زدند قرآن کریم فرمود :” و برای زنان همانند وظایفی که بر دوش آنهاست حقوق شایسته ای قرار داده شده است”(۲۱) بنابراین همان اندازه که در جامعه وظیفه دارند به همان اندازه دارای حق مشارکت در امور جامعه هستند.

ودر روزگاری که زن هیچ‌گونه حق اظهار نظر نداشت اسلام در مسئله رای دادن (بیعت) بین زن و مرد تساوی قایل شد.پیامبر اعظم(ص) بیعت زنان را بر اساس فرمان قرآن پذیرفت آنجا که خداوند می فرماید : “ با زنان بیعت کن و برای آنان بخشایش طلب کن زیرا خداوند بخشایشگر مهربان است”(۲۲)

همچنین در مقابل اندیشه احمقانه ملتهایی که معتقد بودند زن تنها برای خدمتگزاری مرد آفریده شده خداوند فرمود : “ آنان(زنان) لباس شما(مردان) هستند وشما نیز لباس آنان هستید “(۲۳) یعنی هریک از زن و مرد به دیگری نیازمند هستند و رابطه خدمتگزاری دوطرفه است نه یکطرفه.

در مقابل انواع تحقیرها و رفتارهای زشت که در مورد زنان روا داشته شده قرآن کریم فرمود : “با زنان به‌گونه شایسته رفتار کنید”(۲۴) و پیامبر اعظم(ص) فرمود‌:” بهترین شما کسانی هستند که با زنان و دختران خود رفتار بهتری دارند”(۲۵) و نیز فرمود :همانا زن لعبتی ظریف و زیباست پس هرکس زن می گیرد باید (ظرافتها و زیبایی های ) او را ضایع نسازد.(۲۶) و نیز فرمود : “ کسی که زنان را گرامی می دارد بی شک انسانی بزرگوار و شایسته احترام است و هر کس زنان را خوار می دارد بی تردید شخصی پست و حقیر است.”(۲۷)

همچنین پیامبر اعظم(ص) در آخرین حج خود که حجه الوداع نام گرفت خطاب به عموم مسلمین فرمودند : “ ای مردم! شما بر زنانتان حقی دارید و آنان نیز بر شما حقی دارند. درباره زنان بسیار رعایت کنید زیرا آنان در دست شما همچون اسیرند و شما هنگامی که آنان را به همسری گرفتید در پیشگاه خداوند تعهد سپرده اید.”(۲۸)

در رفتار پیامبر اعظم(ص) نیز شاهد احترام به زنان هستیم چه در مورد همسرانشان و چه درباره دختران و پسران که فرقی میان دختر و پسر نمی گذاشتند و حتی قبل از بعثت و نزول قرآن کریم نیز همین شیوه را داشتند. رفتار همراه با عشق و احترام ایشان نسبت به خدیجه(س) یک نمونه قابل توجه است. ایشان فرزندان خود چه دختر و چه پسر را مورد احترام قرار می داد(۲۹) و هیچگاه متهم به تفاوت گذاشتن میان فرزندان نشد جز اینکه در مورد فاطمه زهرا(س) به دلایلی - که اکنون جای طرح آنها نیست - توجه ‌ویژه ای اظهار می کردند.

استاد ایوب حائری

ترجمه : اسلام ملکی معاف

پی نوشت ها:

۱ -ر.ک.حقوق المراه فی الاسلام و اوروبا :۲۷ ط ۱۹۷۸

۲ - ر.ک. همان منبع

۳ - ر.ک. روح الدین الاسلامی ، عفیف عبدالفتاح طباره:۳۴۵

-۴ سوره نحل آیه ۵۸ و ۵۹

۵ - سوره اسرا آیه ۳۱

۶ -سوره نسا آیه . ۷ شایان توجه است که چون بخش مهمی از درآمد از طریق غارت و جنگ حاصل می شد بنابراین با این استدلال که زن در جنگ شرکت ندارد پس در کسب اموال سهم ندارد پس از ارث نیز محروم است.(مترجم)

۷ - سوره نسا آیه ۱۹

۸ - سوره نور آیه ۳۳

۹ -سوره نساء آیه اول

۱۰ - ر.ک. روح الدین الاسلامی:۳۴۶

۱۱ - سوره نسا آیه ۱۲۴

۱۲ - ر.ک. سوره آل عمران آیه ۶۱

۱۳ - سوره نساء آیه ۱۹

۱۴ - سوره نساء آیه ۱۹

۱۵ - سوره نسا آیه ۲۰

۱۶ - سوره نساء آیه ۴

۱۷ - چون کلمه“نحله” با نحل به معنای زنبور عسل از یک ریشه هستند شاید بتوان رابطه ای بین مهریه با عسل تصور کرد

در لسان العرب ذیل ریشه “نحل” از قول کتاب تهذیب اللغه آمده است: در جاهلیت مهریه زنان را به آنها نمی دادند لذا خداوند فرمود: و مهر زنان را به عنوان” نحله” به آنان بپردازید یعنی به عنوان هبه و هدیه ای که از جانب خداوند برای زنان بر عهده ی مردان مقرر شده است، در جاهلیت وقتی کسی می خواست دخترش را شوهر بدهد برای خودش (نه برای دختر) مبلغی مقرر می کرد ... تا اینکه خداوند مهریه را برای زنان مقرر کرد و رسوم جاهلیت را باطل فرمود. ( مترجم)

۱۸ -سوره نساء آیه ۳۲

۱۹ - روح الدین الاسلامی : ۳۴۵

۲۰ -سوره توبه آیه ۷۱

-۲۱سوره بقره آیه ۲۲۸

-۲۲ سوره ممتحنه آیه ۱۲

-۲۳ سوره بقره آیه ۱۸۷

-۲۴ سوره نساء آیه ۱۹

-۲۵ مستدرک الوسائل ۲۵۵ : ۱۴

-۲۶ فروع الکافی ۵۱۰ :۵

-۲۷ وسائل الشیعه۱۳ : ۱۴

-۲۸ابن هشام ، السیره النبویه : ۲۵۱ ط الحلبی

-۲۹ طبق برخی روایات ایشان چند پسر و چند دختر داشته اند اما طبق روایات دیگر پیامبر اعظم(ص) هیچ دختری جز فاطمه(س) نداشتند و سه دختر دیگر که به عنوان فرزند ایشان ذکر شده اند در واقع “دختر خوانده” ایشان هستند. آنچه مسلم است نسل پیامبر اعظم(ص) تنها از طریق فاطمه(س) ادامه پیدا کرده است. در مورد دختر خوانده ها یا دختران دیگر پیامبر(ص) علامه سید جعفر مرتضی عاملی کتابی تالیف کرده اند تحت عنوان :” بنات النبی(ص) ام ربائبه” ( مترجم )