معنایی ژرف در حجمی اندک

آریل دورفمن از سرشناس ترین نویسندگانی است که به نسل بعد از «شکوفایی» ادبیات امریکای لاتین تعلق دارند از مهمترین ویژگی های این نویسندگان فاصله گرفتن ایشان است از آنچه در طول سه دهه ویژگی های عمده ادبیات امریکای لاتین به شمار می رفت

● ویژه قفسه پشتی؛ درباره آریل دورفمن و رمان اعتماد

▪ درباره نویسنده

آریل دورفمن از سرشناس ترین نویسندگانی است که به نسل بعد از «شکوفایی» ادبیات امریکای لاتین تعلق دارند. از مهمترین ویژگی های این نویسندگان فاصله گرفتن ایشان است از آنچه در طول سه دهه ویژگی های عمده ادبیات امریکای لاتین به شمار می رفت و ما آنها را در آثار نویسندگانی چون کار پانتیه، آستوریاس، مارکز، فوئنتس، کورتاسار، دونوسو، روئا باستوس و بارگاس یوسا دیده ایم، یعنی نویسندگانی که نسل آغازگر دوران شکوفایی بودند.

دورفمن در سال ۱۹۴۲در آرژانتین به دنیا آمد، ده سال از دوران کودکی را در ایالات متحده گذراند و سپس به سانتیاگوی شیلی رفت. از این رو است که امروز او را نویسنده یی شیلیایی می شناسیم. دورفمن از دوران دانشگاه وارد مبارزات سیاسی شد و بعد از روی کار آمدن سالوادور آلنده در شمار مشاوران فرهنگی او جای گرفت.

او به گونه یی معجزه آسا از کشتار یاران آلنده در کودتای ۱۱سپتامبر ۱۹۷۳جان به در برد و بعد از ماه ها زندگی مخفی در شیلی، سرانجام به اروپا گریخت و پس از مدتی اقامت در اروپا به ایالات متحده رفت. دورفمن در دانشگاه های اروپا و امریکا تدریس کرده و امروز در کارولینای شمالی ساکن است و در دانشگاه دوک تدریس می کند.

از آریل دورفمن تاکنون بیش از بیست کتاب منتشر شده. این نوشته ها طیف وسیعی را تشکیل می دهد، از رمان و شعر و نمایشنامه تا سفرنامه و مقالات سیاسی و نقد ادبی و...آثار او به سی زبان ترجمه شده است. جدا از این، دورفمن یکی از فعالان سرشناس جنبش حقوق بشر در سطح بین المللی است و بخشی از وقت خود را به سفر و حضور در مجامع جهانی و سخنرانی در این مجامع و سایر فعالیت ها اختصاص داده است.

دورفمن مثل بسیاری از نویسندگان امریکای لاتین در طول پنج شش دهه، بخش عمده یی از آثار خود را به بررسی و تحلیل قدرت و روابط زاده از قدرت و نیز رابطه قدرت و هویت آدمی اختصاص داده است. بدیهی است که در این میان کودتای ژنرال پینوشه و پیامدهای آن یکی از دغدغه های اصلی این نویسنده بوده است. او امروز با بسیاری از نشریات انگلیسی زبان و اسپانیایی زبان همکاری دارد و بسیاری از مقالاتش در نشریات ایران نیز منتشر شده است.

یکی از رمان های اولیه دورفمن که به شهرت جهانی دست یافت و به بسیاری از زبان ها ترجمه شد، بیوه ها۱ است. این رمان در واقع بازتاب رویدادهای شیلی در دوران ژنرال پینوشه است، آنگاه که گروه گروه مبارزان سیاسی مفقود می شدند و مادران و همسران ایشان حتی نشانی از گور این گمشدگان نداشتند. دورفمن مکان داستان را برای فرار از برخی مشکلات در یونان دوره حکومت سرهنگان قرار داده و نخست قصد داشت کتاب را با نام مستعار منتشر کند اما بعد از این کار منصرف شد.

رمان دیگر دورفمن که ارزش ترجمه دارد آخرین ترانه مانوئل سندرو است. در این رمان که بسیاری از صاحب نظران غربی در ستایش آن سخن گفته اند و رنگی از رئالیسم جادویی دارد، ما با جهانی شگفت و بی سابقه روبه رو می شویم، جهانی که برخی از منتقدان آن را آمیزه یی از جهان دانته و کافکا دانسته اند. در کشوری که نامش برده نمی شود، اما پیدا است که در امریکای لاتین قرار دارد، پسر مانوئل سندرو که در رحم مادر است از اینکه پا به دنیای آکنده از هراس و فساد ما بگذارد سرباز می زند و بدین سان انقلاب جنین ها آغاز می شود و اینان اعلام می کنند تا زمانی که در دنیا در بر این پاشنه می گردد حاضر نیستند پا به آن بگذارند. بر گرد این محور شگفت آور، لایه های گوناگونی از روابط و رویدادها شکل می گیرد که مهمترین مسائل امریکای لاتین و بسیاری کشورهای دیگر را در بطن خود دارد.

از میان نمایشنامه های دورفمن که جملگی در مهمترین تئاترهای اروپا و امریکا بر صحنه رفته نمایشنامه مرگ و دختر جوان۲ جایگاهی خاص دارد. این نمایشنامه جایزه«سرلارنس اولیویه» را نصیب نویسنده کرد و رومن پولانسکی نیز فیلمی بر اساس آن ساخت. ماجرا در دوران بعد از سقوط دیکتاتوری پینوشه می گذرد.

زنی مبارز که در ایام دیکتاتوری شکنجه های هولناکی را از سر گذرانده، آنگاه که شوهرش مردی را با خود به خانه می آورد، به ناگاه با شخصی که مامور شکنجه او بوده و بارها به او تجاوز کرده روبه رو می شود. نکته مهم در این نمایشنامه پایان آن است که در هاله یی از ابهام می گذرد، به گونه یی که ما مطمئن نیستیم آیا زن سرانجام مرد را سر به نیست کرده یا به خواست شوهرش او را بخشیده است.

البته در فیلم پولانسکی این ابهام وجود ندارد و ما مرد را زنده و در کنار خانواده اش می بینیم که کمی دورتر از زن و شوهرش به کنسرت موسیقی کلاسیک گوش می دهند. مساله برخورد با کارگزاران دیکتاتوری و نحوه رفتار با آنان چیزی است که از دیرباز مورد بحث نویسندگان و صاحب نظران سیاسی بوده است.

انتقام یا بخشش؟ فراموش کردن یا یادآوری برای نسل های بعدی؟ دورفمن در مقالاتی که بعد از سقوط پینوشه و به هنگام سروصدای محاکمه احتمالی او نوشت بیش از آنکه بر انتقام پای فشارد بر پیگیری انگیزه های دیکتاتور تاکید نهاد. آریل دورفمن در یکی از آخرین رمان های خود، درمان بلیک، بار دیگر به مساله قدرت و هویت و تلاقی این دو در وجود آدمی می پردازد. ژوزه ساراماگو در باره این رمان می گوید؛ «اگر کافکا امروز زنده می بود چیزی مشابه درمان بلیک می نوشت.»از آخرین مجموعه مقالات دورفمن کتاب سپتامبرهای دیگر، امریکاهای بسیار است که تاکنون چند مقاله از آن با ترجمه همین قلم در نشریات ایران منتشر شده است.

● درباره رمان اعتماد

رمان اعتماد که عنوانش با کلمه آلمانی Konfidenz مشخص شده کتابی است با حجم به نسبت اندک اما معنایی ژرف که خواننده را با پرسش هایی بنیادین روبه رو می کند. داستان ماجرای مبارزانی است که در فرانسه اشغال شده با آلمانی ها می جنگند. در این میان آلمانی هایی نیز هستند که بعد از پیروزی نازیسم از میهن خود گریخته اند و به فرانسه پناه آورده اند اما دست از مبارزه برنداشته اند. زنی جوان وارد اتاقی در هتلی در پاریس می شود و به محض ورود او تلفن زنگ می زند.

فردی از آن سوی خط او را به نام می خواند و آنگاه مکالمه یی ۹ ساعته میان این دو آغاز می شود. مرد زن را بهتر از خودش می شناسد، گذشته او را و اکنون او را، دلبستگی ها و حتی پنهان ترین خصوصیات او را نیک می داند. از این مرحله به بعد سرتاسر ساختار داستان چنان است که خواننده می تواند در هر لحظه به همه رویدادها و هویت ها شک کند و حتی کتاب را ببندد، اما جاذبه یی پنهانی او را از این کار بازمی دارد.

شخصیت ها، از جمله همان زن که در کانون توجه کتاب و خواننده است از زبان شخصی توصیف می شوند که خود کاملاً برای ما ناشناخته است، ما او را نمی بینیم حتی نامش را نمی دانیم و ناچاریم به آنچه درباره خود می گوید اعتماد کنیم. در همین مکالمه مرد مدعی هویتی دیگر برای زن می شود که تنها برای خود او شناخته شده است و زن نمی داند آیا باید به این هویت دیگر، که البته هویتی دلپذیر هم هست باور بیاورد یا نه. در هر حال او که در اتاقی در هتلی در کشوری بیگانه تک و تنها مانده چاره یی جز اعتماد ندارد.

اما خواننده که خود را آزاد تر از زن می بیند نیز وضعی بهتر از او ندارد، چراکه در لابه لای فصل های کتاب ناگاه صدایی همه چیزدان که معلوم نیست از نویسنده است یا از شخصی فراتر از او، خواننده یا نویسنده را مخاطب قرار می دهد و پاره های ناگفته مانده و نهان مانده را یادآور می شود. این صدا هشدار می دهد، ملامت می کند و گاه تردیدی بر تردید های تو خواننده یا نویسنده؟ می افزاید.

با همه اینها هم تو خواننده و هم شخصیت ها ناچارید برای ادامه دادن به آنچه بی اختیار گرفتارش شده اید به آنچه گفته می شود اعتماد کنید.آنگاه که بعد از ۹ساعت مکالمه، پلیس فرانسه به زن مشکوک می شود و او را به جرم جاسوسی برای آلمان دستگیر می کند، ما با چهره دیگری از مرد اول روبه رو می شویم، چهره یی دیگر و نامی دیگر، هویتی دیگر. اما این همه ماجرا نیست، چرا که این دو طی مکالمه طولانی خود کلافی پیچیده از رویدادها و شخصیت ها، از احتمال خیانت یکی و قربانی شدن دیگری، از حضور مردی بیگانه در رابطه یی بسیار خصوصی و دخالت او در نامه های عاشقانه میان زن و مرد محبوب او و از بسیاری چیزهای دیگر پدید آورده اند که باز تو خواننده می توانی در آنها تردید کنی یا برای معنی دادن به این ماجرا که دیگر گرفتارش شده یی به آنها اعتماد کنی.

این همه خواننده را به تامل فرا می خواند و او را با پرسش هایی از این دست روبه رو می کند؛ ما چگونه خود را و دیگری را می شناسیم؟ هویت ما چگونه مشخص می شود؟ هویت دیگران را چگونه تعریف می کنیم؟ آنچه می دانیم از کجا می دانیم و چرا به آن یقین داریم؟ و در سطحی کلی تر؛ تاریخ چیست؟ همان چیزی که ما می دانیم و به آن اعتماد می کنیم؟ چرا به این دانسته ها اعتماد کرده ایم؟آریل دورفمن در اعتماد به اوجی بی بدیل دست یافته است.

عبدالله کوثری

پی نوشت ها؛

۱- در ترجمه فارسی به عنوان زنان گمشدگان، با ترجمه احمد گلشیری.

۲- با ترجمه حشمت کامرانی به همین عنوان منتشر شده است.