هنرهای تجسمی در تفكر اسطوره ای

«هر چیز دو وجه دارد وجه رایج كه تقریباً همیشه آن را می بینیم و مردم عادی می بینند و وجه شبح گونه و ماوراءطبیعی كه تنها افراد نادری در لحظات نابی از بصیرت و در خلسه ای معنوی و ماوراءطبیعی می توانند ببینند

یك اثر هنری باید بتواند بیانگر چیزی باشد كه در ورای ظاهر آن چیز نهفته است.»۱ نمادین كردن جهان درونی طبیعت و انسان ریشه در آفرینش دوباره جهان به دست هنرمندان دارد كه گاهی به نمادهای اسطوره ای بدل می شوند. این نوع بازتاب هنرمندانه قصد دارد با رمز و راز اندیشه های نهانی جهان كهن و نیز همه دغدغه های تاریخ انسان را در قالب سمبل هایی اسطوره ای نمادسازی كند. هر چه بیشتر به تاریخ كهن نزدیك می شویم تصاویر سمبلیك و تصورات خیالی انسان را به گونه ای منطقی تر می پذیریم.در عالم تصویرسازی و در حوزه بیان تصویری هر یك از هنرمندان مدرن با سلایقی مختلف به جهانی از عجایب جهان پا گذارده اند و با همان روح اسطوره ای یا اسطوره ساز به تبیین حالات درونی بشر پرداخته اند.«فرانچسكو گویا» نقاش اسپانیولی در مجموعه «كاپریس» به نمایش موجوداتی دست زده است كه نیمی حیوانی اند و نیمی انسانی، البته این گونه تصویر پردازی حتی در زمان «گویا» نیز نو نبوده بلكه ریشه در هنرمندان دوران باستان دارد. مصریان و بعد یونانیان زودتر از همه به نمایش این گونه آثار علاقه نشان داده اند. در اسطوره های یونانی «سیرن» ها موجوداتی هستند كاملاً افسانه ای كه نیمی از تنشان «زن» است و نیمی پرنده، كه در فارسی به آنها دختران بالدار اطلاق می شود. «سقراط» از قول هومر درباره آنها نقل می كند: این مخلوقات به هنر افسونگری آشنا بوده اند و هر كس را كه می خواسته اند به دوستی می گرفته اند و آغازگر افسونی كه برای «اودیسه یوس» خوانده اند چنین بوده است: «اودیسه یوس نامدار كه مایه فخر مردم آكایی هستی به نزد ما بیا.» تصور آفریده هایی كه مدلی دوگانه دارند دارای شكلی جادویی اند كه ایده های غریب را به همراه نوعی نگاه غم انگیز نشان می دهند. یكی از نمونه های زیبای هنری در معرفی این مخلوقات دوگانه را می توانیم در قطعه ای كوتاه از «كافكا» بیابیم. او در قصه ای كوتاه به نام «حیوانی با دو نژاد»۲ به مقوله روان پریشی انسان می پردازد: «من صاحب حیوانی هستم منحصر به فرد این حیوان نیمه گربه و نیمه بره از پدرم به من ارث رسیده است ولی دوران تكامل خود را در زمان من گذرانده. قبلاً بیشتر بره بوده تا گربه اما حالا ظاهراً از خصوصیات هر دو به یك اندازه بهره می برد. از گربه سر و پنجه هایش را دارد. از بره اندازه و اندامش را...» در ادبیات افسانه ای ایران خصوصاً در اوستا و متون پهلوی نیز از این موجودات یاد شده است؛ در این آثار وقتی از دیوها صحبت می شود چنین نقل می كنند: «دیوها انسان هایی بوده اند كه شاخ و دم داشته اند مانند آدمیان دور هم جمع می شده اند و برای خود سردار و شاه انتخاب كرده و به جنگ می رفته اند و از فنون جنگ هم آگاه بوده اند...» ۳ فردوسی شاعر ایرانی درباره «اكوان دیو» چنین سروده است:«سرش چون سر پیل و مویش دراز یوانات محصور شده اند و راه گریزی هم ندارند. ابوالهول مجسمه ای است كه مصریان آن را در نزدیكی هرم «خئوپوس» ساخته اند و آن پیكره ای است عظیم از سنگ كه تنه آن شیر است و سرش انسان.پیكره ها و تصاویر «سنتورها» نیز در هنر یونان و رومی مثال زدنی است «سنتورها» اسبانی بوده اند كه از كمر به بالا به هیئت انسان درآمده اند.اما چگونگی كاركرد اجتماعی هنر اسطوره سازی جای تامل دارد. اسطوره ها هر چند دست مایه تصورات خیالی و سنتی قرار می گیرند و تصوراتی هستند كه مرتباً در بازساخت اوهام و خرافات نقش دارند اما در هر حال در عمق روح آدمی نقش شده و به نظر می رسد تا قیام قیامت نیز با افكار و شئونات انسان همدم خواهند بود. «ارنست كاسیرر» فیلسوف آلمانی نقش اسطوره ها را برای بازپروری فرهنگ نسل های آینده در نهایت منفی ارزیابی می كند و با اشاره به مهیب بودن تفكرات غیرعقلایی آنها را سیاهی نام می دهد: «اسطوره سایه تاریكی است كه زبان بر اندیشه می افكند و این سایه هرگز ناپدید نخواهد شد.»یدالله موقن مترجم سرشناس آثار كاسیرر درباره اسیر بودن انسان در چنگال اسطوره از قول او می گوید: «آیا با بحث و نقد می توان ذهن كسی را كه منقاد اسطوره شده است از چنگال اسطوره آزاد كرد؟ پاسخ «ارنست كاسیرر» در كتاب اسطوره دولت به این پرسش منفی است. كاسیرر معتقد است فلسفه توان رویارویی با اسطوره را ندارد اما می تواند قدرت و نیروی ویرانگر آن را بررسی كند.»

پی نوشت ها:

۱ _ جورجو دكركو (۱۹۷۸ _ ۱۸۸۸) Giorsio de Chirico. ۲ _ داستان های پس از مرگ _ فرانتس كافكا ترجمه علی اصغر حداد انتشارت تجربه چاپ اول ۱۳۷۷. ۳ _ حماسه سرایی در ایران _ دكتر ذبیح الله صفا چاپ سوم انتشارات امیركبیر ۱۳۵۲ . ۴ _ یدالله موقن نقد كتاب اسطوره چارچوب _ كارل پوپر در نگاه نو شماره ۳

منابع: هنرمندان درباره هنر - رابرت گله واتر ماركو تریوز

- ترجمه سیما ذوالفقاری - نشر ساقی