عارف ناشناخته قرن بیستم

متن زیر گزیده ای از پایان نامه دکتر یحیی بونو است که در سال ۱۹۹۵ در دانشگاه سربن مدرسه مطالعات عالی تحت عنوان الهیات فلسفی و عرفانی امام خمینی دفاع شده و پس از تجدید نظر در سال ۱۹۹۷ تحت عنوان امام خمینی , عارف ناشناخته قرن بیستم منتشر شده است

متن زیر گزیده ای از پایان نامه دکتر یحیی بونو است که در سال ۱۹۹۵ در دانشگاه سربن (مدرسه مطالعات عالی) تحت عنوان الهیات فلسفی و عرفانی امام خمینی دفاع شده و پس از تجدید نظر در سال ۱۹۹۷ تحت عنوان امام خمینی ، عارف ناشناخته قرن بیستم منتشر شده است .

۱) این پایان نامه در دانشگاهی فرانسوی ارائه شده است و روی سخن آن با مردم مغرب زمین است، مردمی که عموما با عرفان اسلامی بالاعم و با آراء مکتب ابن عربی بالاخص چندان آشنا نیست، و عملا به تمامی ره آورد مکتب ملاصدرا در این عرصه آگاهی ندارد و تقریبا ازتعالیم امامان معصوم ازبیت پیامبر(ص) هیچ چیز نمی داند .

این سخن بدان معنی است که مداقه در آثار امام خمینی (ره) نمی توانست صورت پذیرد مگرآن که در هر مرحله تعالیم و مباحثی که زمینه ساز آنهایند و امام از آنها مطاوعت می کند، ولو آن که به شرح مجدد تمامی آنها نپرداخته باشد، ارائه شده باشند ، بنابراین تعالیم امامان معصوم(ع) یا آموزه های مکاتب ابن عربی و ملاصدرا در حد امکان با مراجعه به شرحی که امام خمینی خود از آنها در کتابهایش آورده است ، عرضه شده ، و در طی همین عرضه داشت است که بازآوردهای ویژه امام مورد مطالعه و تاکید قرار گرفته اند.

۲) غربیان امام خمینی را به عنوان حکیمی عارف نمی شناسند ، حتی در آثار متخصصان به این موضوع اشاره ای نشده یا به اجمال ازآن یاد شده است . حال آن که استاد عالیقدر سید جلا الدین آشتیانی قصد کرده بود بخش معتنابهی ازششمین جلد « منتخباتی ازآثار حکمای الهی » را به نوشته های فلسفی و معنوی امام خمینی (ره) ، که از دیدگاه وی " خاتم حکما و عرفا در عصر ما می باشد " اختصاص دهد . بنابراین موضوع این رساله صرفا پرداختن به همین آثار فلسفی و عرفانی است، لذا به هیچ وجه بحث نقش سیاسی امام مطرح نخواهد شد .

افزون بر این در چارچوب محدوده همین آثار به بررسی و مطالعه خواهیم پرداخت ، و نه در ارتباط با آن چه " تجدد و مدرنیته " نام گرفته است ، چون آثار مزبور در راستای حکمت عرفانی جای می گیرد که از پیوند عرفان ابن عربی و حکمت مشاء ( به ویژه ابن سینا) و اشراق( سهروردی) در کشتزار پر ثمر تعالیم اهل بیت نبوت(ص) به بار نشسته است، حکمتی عرفانی که در آثار ملاصدرا و فضلای مکتب او به ذروه اعتلا می رسد .

به اعتقاد امام خمینی ، باز نمودگر عالیقدر این سنت ، حکمت و معنویت به عالم کون و فساد تعلق ندارد ، لذا تنها درک و تجربه کنونی حقیقتی مطرح است که در ذات خود سرمدی و متعالی است . ازنخستین نوشته در مجموعه آثارش - در سن بیست و هفت سالگی - با تسلطی هر چه تمامتر ، نه تنها این تعالیم سنتی را با توانمندی و ذوق وافر معرفی و بازگو می کند، بلکه بر برخی مواضع که مورد قبول پیشینیان قرار گرفته بود ایرادهایی وارد ساخته ، حتی گاهی نکاتی تازه را متذکر می شود ، به ویژه در باب ولایت و نبوت دیدگاهی را ارائه می کند که غوامض موضوع را تا آن جا که نهایت را صورت توان بست شرح و بسط می دهد .

۳) بخش اول این پایان نامه اختصاص به تکوین شخصیت و آثار امام خمینی( ره) دارد . در قسمتی ازبخش اول آمده است : امام خمینی شخصیتی است متعلق به حوزه که در آن جا پرورش یافته و همواره در آن جا زیسته است و لذا به برخی از ویژگیهای تعلیم و تربیتی خواهیم پرداخت که نه بر میزان فراگیری ، بلکه بر دریافت و درک مطلب تاکید می ورزد ، تا فراگیرنده توان ابراز نظراتی مستدل و مبتنی بر اصول را کسب کند .

در این رهگذار برخی ازمتونی که در حوزه تدریس می شوند بررسی شده اند . آنگاه به اختصار به تکوین شخصیت و آموزش امام در رشته های منقول ( فقه و اصول) اشاره ای خواهیم داشت ، ولی درباره آموزش وی در رشته ای معقول ( فلسفه) و معنوی ( عرفان نظری و عملی) به تفصیل سخن خواهم راند .

آثار امام به سه گروه تقسیم می شوند :

۱) نوشته های مطلقا فلسفی و معنوی ، که عبارتند از :

۱-۱) شرح دعای سحر،

۲-۱) مصباح الهدایه الی الخلافه و الولایه ،

۳-۱) تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس،

۴-۱) چهل حدیث،

۵-۱) سر الصلاه

۶-۱) آداب الصلواه، و

۷-۱) شرح حدیث جنود عقل و جهل .

( به این مجموعه باید کتاب « تقریرات درسهای حکمت متعالیه » امام را که سال گذشته در سه جلد منتشر شده است اضافه کرد ) .

این هفت عنوان در دوره ای تالیف شده است که با تحصیل در محضر آیت الله شاه آبادی آغاز و با انتشار « کشف الاسرار » به پایان می یابد؛ کتاب اخیر اثری است جدلی که به گونه ای، مبین ورود امام به عالم سیاست می باشد ؛ با وجود این ، کتاب مذکور و نیز دو متن دیگر که مربوط به « اصول» هستند ( انوارالهدایه فی تعلیقه علی الکفایه، رساله فی الطلب و الاراده ) به علت ارتباط برخی ازمطالب آنها با موضوع ، در این مجموعه گنجانده شده اند ،

۲) متون فقهی و اصولی - به جز دو متنی که در پیش به آنها اشاره شد - که در دوره دومی که تا مدت زمانی کوتاه پیش از انقلاب تداوم داشته است ، به رشته تحریر کشیده شده اند ،

۳) تمامی آثاری که به صورت کتاب تدوین نشده اند ، مانند :

کنفرانسها، سخنرانی ها، نامه های سرگشاده یا خصوصی؛ آثاری که اساسا - ولی نه منحصرا- متعلق به دوران پس از انقلاب می باشند و از بخشی از آنها در این پیان نامه استفاده خواهد شد . در این مجموعه اخیر وجود تفسیری عرفانی از سوره حمد ، که اندک زمانی پس از انقلاب در تلویزیون صورت گرفت ، و اشعار عارفانه که تا واپسین روزهای حیات به تصنیف کشیده شده اند حاکی از آن هستند که نخستین آثار محصول شوق و شور جوانی نبوده اند ، بلکه به عکس ازاین نکته حکایت دارند که امام در ژرفای هستی و از صمیم دل عارف بوده است .

۴) بخش دوم به « سیری در الهیات حکمت متعالیه و عرفان اسلامی ( خداشناسی) » اختصاص دارد . موضوع این بخش تبیین برخی نکات اساسی است که برای فهم بینش امام در تمامیت آن ضرورت دارد ، نکاتی که هیچ گاه در نوشته هایش شرح و بسط داده نشده اند . این نکات در دو کلمه خلاصه می شوند :« اصالت » و « وحدت » وجود . بنابراین مباحث این بخش از مفهوم عام و بدیهی وجود آغاز شده و در ادامه، مباحثی همچون " در جست وجوی مطلق" ، " ذات مجهول و حق متجلی" ، " در محضر اسماء " ، " کمالات وجود" ، " امهات صفات " ، " مبداء تجلیات " مطرح شده است .

۵) بخش پایانی این پایان نامه به ویژگی های آثار حکمی و عرفانی امام خمینی اختصاص دارد . نویسنده درباره این ویژگی ها می نویسد : آثار امام خمینی در زمینه حکمت و عرفان ویژگی های چند گانه ای را ارائه می دهد که مهم ترین آنها به شرح زیر است:

۱) قدرت و انسجام مطالب که حکایت از تسلطی استثنایی بر موضوع دارد . این تسلط حتی در شیوه ارائه برخی نکات نظری ، حتی هنگامی که در این ارائه نوآوری ها مطرح نباشد احراز می شود،

۲) قدرت، انسجام و تسلط نهایتا به طور کلی، در پایداری و استواری امام پدیدار می شود که همواره با توانمندی خاص خود توجه را به غایت مقصود معطوف می دارد و برای محقق ساختن آن، انگیزه لازم را در مخاطبان خود پدید می آورد . از دیدگاه امام خمینی بدایت و نهایت هر ایضاحی سیر و سلوک معنوی است ،

۳) دیگر ویژگی آثار حکمی و عرفانی امام خمینی در به کاربردن اصطلاحات است ، که با ابهام و گاهی با نادرستی در کاربرد آنها که در آثار برخی از بلند پایه ترین مفسران ابن عربی مشاهده می شود ، تفاوتی فاحش دارد ،

۴) والایی سطح زبان، هم به عربی و هم فارسی . امام در مکتب خانه ( مدرسه سنتی قدیم ) ادب فارسی را تعلیم گرفته و مطالعات بسیاری در شقوق مختلف بلاغت و معانی عربی داشته ، و قدر مسلم واجد استعداد و ذوق و قریحه شایان ویژه ادیب ، حتی شاعر بوده است ، ولو آن که در این زمینه بالاخص کار نکرده باشد ،

۵) تدبر در قرآن مجید و احادیث ،

۶) نو آوری . شناخت عمیقی که امام از حکمت صدرایی و عرفان ابن عربی داشت ، این امکان را برای وی فراهم کرده بود که نه به مثابه معلمی ساده و ناقل، بلکه به منزله کسی که در موضوع مورد بحث صاحبنظر است ما فی الضمیر خود را بیان دارد .

منبع

فصلنامه فلسفه ، شماره یک . (با تلخیص و ویرایش مجدد)منبع:خبرگزاری مهر ۱۳/۳/۱۳۸۳

یحیی بونو