کنکاشی در نظام حزبی رژیم صهیونیستی

در سال ۱۹۴۸ دیوید بن گوریون طی بیانیه‌ای ایجاد دولت اسرائیل را به طور رسمی اعلام نمود. تاسیس حاکمیت اسرائیل به صورت رسمی، سرفصلی نوین و فضایی جدید را برای مطالعات صهیونیسم مهیا کرد، پس از تاسیس اسرائیل، سازمان جهانی صهیونیسم و گروه‌های تشکیل‌دهنده آن در سازمان حکومتی آن حل گردیدند.

هرچند سازمان جهانی صهیونیسم کنگره‌هایی را پس از تاسیس اسرائیل برگزار کرد و به حیات خویش ادامه داد. اما این تداوم در قالب غیررسمی و محدود به اموری بود که توسط کنیست مشخص می‌گردیدند. از آن پس دولت اسرائیل به صورت ساختار رسمی صهیونیسم و تنها واحد سیاسی مستقل و شخص یهودیان در سرزمین‌های اشغالی درآمد. لذا بیشتر گروه‌ها، اتحادیه‌ها و سازمان‌های صهیونیستی در چارچوب حاکمیت اسرائیل به فعالیت پرداختند و هریک به احزاب و گروه‌هایی در ساختار انتخاباتی و نظام حزبی اسرائیل مبدل شدند. همچنین از آنجا که ساختار سیاسی اسرائیل بر میراث باقیمانده از قیمومیت بنا نهاده شد، از این‌رو ویژگی سیستم حکومتی انگلستان را به ارث برد.

در نظام حکومتی انگلستان نقش احزاب بسیار چشمگیر و مهم تلقی می‌گردد. همین ویژگی به نظام حکومتی اسرائیل نیز تسری یافت. در اسرائیل نیز احزاب به صورت نهادهایی برای سیاست‌سازی، مشخص نمودن اهداف ملی، طرح‌ریزی استراتژی‌های کلان، بازبینی و تطبیق سیاستهای قبلی صهیونیسم با اوضاع و شرایط نوین درآمدند.دلایل رویکرد اسرائیل به نظام پارلمانی و تعدد احزاب را می‌توان چنین بیان نمود:

۱) وجود حالتی شبیه به تعدد احزاب در دوران الیشیوف یا دوره قبل از شکل‌گیری اسرائیل

۲) تبعیت از نظام حزبی دولت انگلستان که قیمومیت فلسطین را برعهده داشت.

۳) توجه به نظام چند حزبی و تعدد احزاب به دلیل وجود گروه‌های مختلف قومی (در اسرائیل حدودا از یکصد و دو کشور جهان یهودیان زندگی می‌کنند که یکی از راه‌های مهم کنترل این عده می‌تواند توجه به احزاب باشد. چرا که جامعه یهودی اسرائیل از یکپارچگی جامعه شناختی بی‌بهره است.)

تمام نظام‌های حزبی حاضر در صحنه سیاسی کشورها از مشخصات ویژه‌ای برخوردارند که آنها را از ساختارهای حزبی فعال در دیگر کشورها متمایز می‌سازد. این ویژگی سبب می‌شود شناخت پدیده‌های حزبی و سیاسی آسانتر شود و تجربه و تحلیل احزاب به صورت منفرد، دقیق‌تر صورت پذیرد. نظام حزبی اسرائیل نیز دارای خصوصیاتی است که به آنها اشاره می‌شود.

۱) کثرت احزاب:

یکی از بارزترین خصوصیات نظام حزبی اسرائیل، تعدد و کثرت قابل توجه احزاب است. پیش از هر انتخابات در اسرائیل تعداد کثیری از احزاب و گروه‌ها در قالب ائتلاف‌ها و لیست‌های متفاوت در صحنه سیاسی و انتخاباتی اسرائیل حاضر شده و رقابت می‌نمایند. شاید از دلایل این کثرت احزاب، نوع و بافت ترکیب جمعیتی این رژیم است که از یکصد و دو کشور جهان، یهودیانی حضور دارند و حدودا به پنجاه زبان مختلف گفتگو می‌کنند. این بافت ناهمگون، سبب به‌وجود آمدن گروه‌های متعدد در نظام حزبی اسرائیل شده است؛ زیرا همواره در میان این گروه‌های مختلف، به تدریج بر سر مسائل گوناگون توافقی حاصل می‌گردد.

به عنوان بارزترین نمونه‌های آن می‌توان به اختلافات میان یهودیان شرقی (سفاردیم) و یهودیان غربی (اشکنازی.) اختلاف میان یهودیان دیندار و لائیک، اختلافات قومی، زبانی و نژادی بین یهودیان، اختلافات موجود درباره روند صلح و نیز به اختلافات میان یهودیان و جامعه عرب اسرائیل اشاره نمود.

۲) نظام نسبی انتخاباتی:

نظام انتخابات در اسرائیل به گونه‌ای است که هر حزبی می‌تواند در قالب هر لیست دلخواه در انتخابات شرکت کند و تنها با کسب ۵/۱ درصد آرای رای‌دهندگان، حداقل به یک کرسی در مجلس دست یابد. همین امر سبب شده است، نظام انتخاباتی آن را اغلب نظامی سهل و آسانگیر برای حضور احزاب و لیست‌های انتخاباتی متعدد در پارلمان تلقی کنند؛ چرا که حد نصاب دسترسی حداقل به یک کرسی در پارلمان کسب تنها ۵/۱ درصد آرا می‌باشد. از سوی دیگر وجود همین حد نصاب سبب ترغیب احزاب کوچکتر برای شرکت در انتخابات می‌شود.

۳) ائتلاف‌ها و تجزیه‌های حزبی مستمر:

از دیگر ویژگی‌های بارز و برجسته نظام حزبی در اسرائیل، تجزیه تشکل‌های سیاسی و از هم پاشیدن ائتلاف‌های حزبی است. در ساختار حزبی آن، احزاب (خصوصا احزاب کوچکتر) قادرند با حفظ استقلال تشکیلاتی خود، به ائتلاف با احزاب دیگر و حتی با احزاب بزرگ و قدرتمند دست بزنند. ضمن آنکه به دلیل وجود نظام نسبی انتخاباتی، احزاب همواره می‌توانند از یک ائتلاف خارج و به ائتلا‌ف تازهای بپیوندند . به طور مثال هر چند حزب کارگر از مجموعه ائتلا‌ف میان احزاب چپ و کارگری شکل گرفته است، اما به عنوان نمونه گروه سرزمین یکپارچه اسرائیل که گروهی از تشکل کارگری بود، پس از شروع فرآیند موسوم به روند صلح، از ائتلاف کارگری خارج و به گروه رقیب یعنی به حزب لیکود پیوست.

هرچند ائتلاف و تجزیه‌های حزبی در سراسر جهان مشاهده می‌شود، اما در اسرائیل نکته مهم آن است که میزان شکل‌گیری ائتلاف‌ها و در مقابل آن تجزیه و گسست ائتلاف‌ها در مقایسه با سایر رژیم‌های جهان بسیار بالا و از سرعت زیادی برخوردار است.

۴) کارکردهای متنوع:

بیشتر احزاب اسرائیل ریشه در دوران الیشیوف، یعنی فلسطین قبل از شکل‌گیری اسرائیل دارند و از درون اتحادیه‌ها و سازمان‌های یهودی و صهیونیستی آن هنگام شکل گرفته‌اند. از این‌رو، احزاب مذکور از نوعی ویژگی چندمنظوره برخوردارند تا پیش از تاسیس اسرائیل، هرکدام از این‌ گروه‌ها و اتحادیه‌ها همچون یک دولت کوچک از ساختار و نهادهای متنوع اقتصادی، دینی، اجتماعی و حتی نظامی برخوردار بودند و در امور و شئون گوناگونی مانند.

اسکان مهاجران، شهرک‌سازی، امور پزشکی و درمانی، اقدامات نظامی و... فعالیت می‌کردند. همین ویژگی تا حدود زیادی به دوران پس از تشکیل رژیم اسرائیل نیز تسری یافت و احزاب همچنان علاوه بر امور سیاسی و حرکت به سمت دستیابی به قدرت در امور متنوعی فعال هستند و حتی در مواردی نقش جایگزین دولت را ایفا می‌کنند. آنها برای انجام این امور از دولت بودجه و کمک دریافت می‌کنند و معمولا به دولت حساب پس نمی‌دهند.به عنوان مثال احزاب کارگری مبالغ کلانی از دولت برای احداث و تقویت کیبوتس‌ها، موشافها و اجرای طرح‌های اقتصادی در قالب هستد روت دریافت می‌کنند و احزاب دینی هم وظیفه تبلیغ و اجرای امور مذهبی را به نیابت از دولت عهده‌دار هستند.

۵) حضور کنگره حزبی در ساختار و رهبری:

ساختار احزاب در اسرائیل عمدتا در درون کنگره حزبی شکل می‌گیرد. کنگره بالاترین مرجع تصمیم‌گیری و سیاستگذاری در حزب است. کنگره‌های حزبی هرچند یکبار تشکیل می‌شوند و در فاصله میان تشکیل این کنگره‌ها، کمیسیونی متشکل از چند صد عضو که از سوی کنگره انتخاب می‌شوند، به کار سیاستگذاری حزب می‌پردازند.

احزاب اسرائیل در سلسله مراتب سازمانی خود از هیئت‌های اجرایی کوچکتری مانند، دبیرخانه، کمیته اجرایی و دفتر سیاسی برخوردارند و هرکدام از آنها اساسنامه خاص خویش را دارند که محدوده صلاحیت‌ها، اختیارات و وظایف هیئت‌ها و نیز روابط آنها را مشخص می‌کند.

انتخاب رهبران حزبی معمولا طبق روش‌های دموکراتیک و با حضور اعضای اصلی در کنگره صورت می‌گیرد. هرچند احزاب اسرائیل در ساختارهای درون حزبی (تصمیم‌گیری) و نیز در انتخاب رهبران حزب به شیوه‌ای تقریبا دموکراتیک عمل می‌کنند، اما واقعیت آن است که در احزاب قدیمی و قوی‌تر مثل کارگر و لیکود، روش‌های محافظه‌کارانه و غیردموکراتیک حاکم است.

در واقع احزاب بزرگ اسرائیل تحت تاثیر کاریزمای سران و شخصیت‌های بزرگ حزبی قرار دارند. این امر بویژه زمانی که کمیته‌ای به نام کمیته گزینش یا کمیته داوطلبی در احزاب اسرائیل وجود داشت. بیشتر بود؛ چرا که مسئولیت انتخاب نخبگان حزب برعهده این کمیته قرار داشت و این امر ضربه بزرگی برای دموکراسی حزبی به شمار می‌آمد.

با ظهور احزاب جدید، خصوصا در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ م، این حاکت کم‌رنگ‌تر شد و اینک احزاب برجسته نیز سعی می‌کنند از روش‌های دموکراتیک هرچند به ظاهر پیروی کنند. در سال‌های اخیر احزاب اسرائیل در زمینه ساختار و مناسبات، به شدت از ویژگی‌های احزاب آمریکا متاثر شده‌اند. احزاب نوین و همچنین احزاب قدیمی و رهبران میانه‌رو، روش پیشین انحصار قدرت و مناصب در دست سران حزب را مورد چالش قرار داده‌اند.

۶) ارتباط احزاب با دین:

هرچند در میان احزاب اسرائیل، احزاب با گرایش شدید و خاص به مسائل دینی وجود دارد که به احزاب دینی معروف هستند، اما بنابر ارتباط بسیار تنگاتنگ شکل‌گیری اسرائیل و هویت آن با دین یهود، می‌توان گفت، تقریبا تمامی احزاب اسرائیل به نحوی با مسائل دینی مرتبط هستند و هریک رویکردی خاص به دین دارند. این مسئله به حدی حائز اهمیت است که حتی در احزاب سکولار نیز نمی‌توان بدون فهم نگرشی دینی این احزاب، تعریف صحیحی از آنها ارائه نمود.

منابع:

۱- داود راکی- تاریخچه احزاب در رژیم صهیونیستی از کار تا لیکود- نشریه زمان سال ۱۳۸۴ ش ۳۹

۲- الیاس شوفانی و عبدالکریم الجادری، سازمان صهیونیسم، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اندیشه‌سازان نور، ۱۳۷۷

۳- اسعد عبدالرحمان، تشکیلات جهانی صهیونیسم و اسرائیل، دوره بن گوریون

۴- محمدعلی مهتدی، احزاب سیاسی اسرائیل، فصلنامه خاورمیانه سال اول شماره سوم

۵- رژیم صهیونیستی تداوم سیاستهای سرکوبگرانه علیه فلسطینیان، روزنامه اطلاعات، ۱۰/۸/۱۳۷۲

۶- جمیله کدیور، پشت پرده صلح،انتشارات اطلاعات، تهران، ۱۳۷۴

رضا محمدی