اوقات فراغت و فرآیندهای سرمایه داری

«فرهنگ و زندگی روزمره» مرور جامعی از مدل های نظری, مسائل و پیچیدگی های فعالیت های فرهنگی معاصر به دست می دهد

«فرهنگ و زندگی روزمره» مرور جامعی از مدل های نظری، مسائل و پیچیدگی های فعالیت های فرهنگی معاصر به دست می دهد. «انری بنت» دانشیار جامعه شناسی در دانشگاه سری انگلستان ابتدا مدل های نظری اصلی در مطالعه کرد و کارهای فرهنگی کنونی را جمع بندی می کند و این مدل ها را در متن محیط های زندگی روزمره جای می دهد. برای این کار مطالعه منظمی درباره چگونگی تغییر تفکر آکادمیک در زمینه فرهنگ توده ای تا منتقدان رادیکال و پست مدرنیست تعابیر فرهنگ توده ای و سپس مفهوم «چرخش فرهنگی» انجام می دهد که نشان می دهد هویت های اجتماعی گوناگون چگونه به صورت فرهنگی برساخته می شوند. سپس فصل هایی با مضامین مشخص در پی می آید که جنبه های خاص فرهنگ مدرن اخیر را دربرمی گیرند؛ جنبه هایی همچون رسانه ها، موسیقی، مد، گردشگری و جنبش ها و ایدئولوژی های گوناگون. در هر مورد مرور کتاب های زیادی عرضه می شود و اهمیت نظری و تجربی آن برای درک ما از رابطه میان فرهنگ و زندگی روزمره در جامعه معاصر تبیین می شود. با هم نگاهی داریم به نگاه جالب بنت درباره بحث اوقات فراغت: فرهنگ و زندگی روزمره زندگی روزمره و اوقات فراغت اگرچه (در غالب مباحث موضوعی پیش پا افتاده است اما وقتی که مطالعات علوم اجتماعی در این باره در قالب نگارش مقاله و کتاب آغاز شد، برآمد آن نشان داد که اتفاقاً زندگی روزمره و اوقات فراغت) به لحاظ برنامه ریزی و حتی برداشت های اقتصادی برای حکومت ها جایگاه ارزشمندی به دنبال دارد. انری بنت در کتاب خود «فرهنگ و زندگی روزمره» که حسن چاوشیان و لیلا جوافشانی آن را به فارسی ترجمه کرده اند با بررسی زوایای مختلف زندگی روزمره به توضیح این پدیده پرداخته اند. مد، موسیقی، گردشگری، پاد فرهنگی و رسانه ها از جمله این موارد است.

زندگی روزمره و اوقات فراغت به ویژه در سال های اخیر و در مباحث مربوط به مطالعات فرهنگی مورد توجه پژوهشگران علوم اجتماعی قرار گرفته است. به ویژه می توان ظهور مباحث مربوط به این حوزه را بعد از ترویج اندیشه های انتقادی و آرای اندیشمندان مکتب فرانکفورت در کتاب ها،مجله ها و مقالات شاهد بود؛ چنانچه آدورنو، هورکهایمر، هابرماس و دیگر نظریه پردازان این مکتب به فرهنگ توده ای که غالباً از سوی سرمایه داری و حکومت های تحت لوای سرمایه داری ترویج می شد، انتقاد داشتند و در این باب رساله هایی نیز منتشر کردند. بنت در بخشی از کتاب فرهنگ و زندگی روزمره در همین زمینه معتقد است: «تبدیل جوامع سرمایه داری مبتنی بر کار به جوامع سرمایه داری مبتنی بر فراغت، موجب پیدایش دور تازه ای از بحث و جدل های جامعه شناختی درباره ماهیت نظم اجتماعی در جوامع سرمایه داری شد. محور اصلی این بحث و جدل استدلال هایی بود که درباره رابطه میان شکل های نوین فراغت، مصرف و صنایع سرمایه داری سازنده آنها مطرح شد.» از آنجایی که تولیدکنندگان کالا فقط از طریق مبادله کالا به عنوان کالاها و - بنابراین به عنوان اشیا - وارد روابط اجتماعی و انسانی می شوند، روابط اجتماعی شالوده این کالاها برای خود تولیدکنندگان همچون روابط اجتماعی فرآیند کار اجتماعی و انسانی به نظر نمی آید. بنابر استدلال مارکس طبقه کارگر به واسطه فرودستی اجتماعی - اقتصادی اش اسیر نوعی سلطه ایدئولوژیکی نیز شد که ناشی از توانایی بورژوازی دربرساختن شکل خاص از واقعیت اجتماعی بود که در آ ن کارگران، فرمانبرداران و خادمان نیازهای سرمایه داری به شمار می آمدند و خودشان نیز همین گونه می پنداشتند. از دیدگاه مارکسیستی فرهنگ در رابطه با مجموعه منافع موجود در جامعه شکل می گیرد و منافع غالب نشانگر قدرت است. قدرت به نوبه خود به واسطه نظام های موجود قشربندی جامعه اعمال می شود که به طور کلی اکثر مردم در اکثر زمان ها آنها را بدیهی می شمارند.

اما نگاه دیگری که به گونه ای القای بهره برداری اقتصادی صنعت از زندگی روزمره است نیز در آرای انری بنت مورد توجه و تحلیل قرار گرفته است؛ نگاهی که براساس صنعت و نظام سرمایه داری می تواند در آن از اوقات فراغت افراد در جوامع توده ای بهره برداری اقتصادی کند. در همین راستا مقوله های اجتماعی و فرهنگی مانند گردشگری، مد و حتی موسیقی نیز در همین راستا هدایت می شوند. آدورنو و هورک هایمر در دوره تبعیدشان در ایالات متحده بین سال های ۱۹۳۳ تا ۱۹۵۰ اندیشه های خود را به صورت نقد کامل تر و پخته تری از فرهنگ توده ای درآوردند که بر پایه مشاهده اهمیت و مرکزیت رسانه ها و سایر شکل های سرگرمی و تفریحی جمعی در زندگی آمریکایی استوار بود.

بنابر ادعای این دو متفکر که به نحله انتقادی و مکتب فرانکفورت نسبت دارند، فرهنگ توده ای نمایانگر شکل تازه ای از کنترل اجتماعی است که بر فناوری تکیه دارد و از تصور مارکس درباره ایدئولوژی حاکم بسان ابزار کنترل اجتماعی بسی فراتر می رود. به اعتقاد آدورنو و هورکهایمر طنز قضیه اینجاست که فراغت و سرگرمی با وجود اهمیت و معنای ظاهری روزمره شان به عنوان فضاهای رهایی از کار و راهیابی برای استراحت در عمل به شیوه موثری در خدمت فرآیندهای سرمایه داری هستند. کتاب فرهنگ و زندگی روزمره سرفصل های مرتبط با مطالعات اجتماعی و به ویژه مطالعات فرهنگی دارد و در شرایطی که در غالب دانشگاه های ما رشته مطالعات فرهنگی تدریس می شود این کتاب می تواند منبع خوبی برای دانشجویان این رشته باشد. کتاب فرهنگ و زندگی روزمره را نشر اختران و با قیمت ۴۴۰۰ تومان سال ۱۳۸۶ وارد بازار نشر ایران کرده است.

آمنه شیر افکن