بند بازی آمریکا بین ترکیه و کردهای عراق

واقعیت آن است که در حالی که ترکیه و کردهای عراق در نوعی رقابت و یارگیری بر سر مساله کرکوک و موصل بوده و هستند, آمریکا درصدد کنترل و مدیریت این چالش تاریخی است

پس از حملات مداوم ترکیه به شمال عراق به بهانه مبارزه با «پ.ک.ک »، کردهای عراق خواهان واکنش آمریکا شده و از این که آمریکا مانع این حملات نمی شود و حتی با ترکیه همکاری اطلاعاتی می کند ناراحت و رنجیده هستند.

واقعیت آن است که در حالی که ترکیه و کردهای عراق در نوعی رقابت و یارگیری بر سر مساله کرکوک و موصل بوده و هستند، آمریکا درصدد کنترل و مدیریت این چالش تاریخی است. آمریکا می داند که ترکیه به شدت از ایده کردها برای حاکمیت بر کرکوک و گسترش حوزه جغرافیایی و حاکمیتی اقلیم کردستان عراق در چارچوب نظام فدرالی عراق نگران است. ترکیه وقوع چنین تحولی را به معنای ضربه ای به ادعاهای تاریخی ترک ها درباره حاکمیت و کنترل موصل و کرکوک و مهم تر از آن به معنای افزایش سطح آسیب پذیری امنیت ملی خود در حوزه مقابله با کردهای ترکیه و تلاش آن ها برای واگرایی بیشتر و دستیابی به هویت سیاسی مستقل تلقی می کند بنابراین از آمریکا انتظار دارد در دو وضعیت علنی و غیرعلنی با ترکیه همراه شود.

در بعد علنی، ترکیه اعلام کرده است که انتظار دارد آمریکا به عنوان نیروی اشغالگر و مسوول در عراق مانع از ادامه فعالیت چریک های «پ.ک.ک » در شمال عراق شود و برای سرکوب آن ها به عنوان یک گروه تروریستی با ترکیه همراهی کند.

در بعد غیرعلنی نیز ترکیه انتظار دارد که آمریکا در موضع همراهی با موضع آنکارا در مساله کرکوک قرار گیرد و از حقوق ترکمن ها و ادعاهای ترکیه در این زمینه دفاع کند و برخلاف مواضع کردهای عراق، مانع پیشبرد اهداف آن ها در این زمینه الحاق کرکوک به مناطق تحت کنترل اقلیم کردستان عراق شود.

در مقابل از دیدگاه واشنگتن، وجود چالش بین ترکیه و کردهای عراق به عنوان دو متحد آمریکا، مانعی بر سر راه قدرت مانور و سطح بازی آمریکا در معادله عراق به شمار می رود . در واقع، گسترش سطح این چالش باعث می شود که بخشی از توان، انرژی و امکانات آمریکا صرف کنترل و مدیریت چالش مذکور شود و حتی نحوه استفاده آمریکا از توان و امکانات ترکیه و کردهای شمال عراق، در مبارزه علیه بقایای رژیم صدام و هسته های فعال القاعده در عراق تابع ملاحظات مربوط به این چالش شود.

به عبارت دیگر، این چالش به نوعی شبیه چالش رخ داده بین پاکستان و ائتلاف شمال در افغانستان هنگام نبرد آمریکا برای سرنگون کردن طالبان بود. در آن هنگام نیز پاکستان و ائتلاف شمال به عنوان دو متحد آمریکا، منافع متضاد و حتی متعارضی در تصرف و کنترل کابل داشتند. سرانجام نیز ژنرال فهیم بدون توجه به حساسیت ها و نگرانی های پاکستان و باوجود تلاش های آمریکا برای کنترل و مدیریت چالش های ائتلاف شمال با پاکستانی ها، اقدام به تصرف کابل کرد تا در مذاکرات و چانه زنی های مربوط به تقسیم قدرت از آن بهره گیرد.

در تحولات شمال عراق نیز آمریکا مایل بوده و هست که مساله کرکوک به گونه ای مدیریت شود که ترکیه و کردها با یکدیگر درگیر نشوند و توجهات از مساله مبارزه با القاعده و بقایای بعث به مسایل حاشیه ای منحرف نشود. بنابراین در حالی که ترکیه خواستار تضمین آمریکا مبنی بر عدم اجازه به کردها برای الحاق کرکوک به مناطق تحت کنترل اقلیم کردستان است، بارزانی و طالبانی نیز می کوشند به نوعی با آمریکا همکاری کنند که به تسلط کردها بر کرکوک خدشه وارد نشود و آمریکا کردهای عراق را در برابر فشارهای نظامی و سیاسی ترکیه تنها نگذارد.

در مجموع، عناصر قدرت آمریکا برای اعمال اراده خود در این معادله بر ترکیه و کردها بیش از آن ها بوده است البته در ماه های اخیر، دولت و ارتش ترکیه توانسته اند با تحت فشار قرار دادن آمریکا، واشنگتن را به سمت همکاری با خود علیه چریک های «پ.ک.ک » سوق دهند. با این حال، پس از عدم همکاری ترکیه در گشایش جبهه شمال علیه حکومت صدام، آمریکا به نیروهای بارزانی و طالبانی برای پیشروی به سوی کرکوک چراغ سبز نشان داد و مانع از کنترل آن ها بر این شهر نشد.

پس از سقوط صدام نیز به دلیل همکاری های گسترده تر بارزانی و طالبانی با آمریکا نسبت به میزان همکاری های ترکیه، آمریکا مانعی جدی برای اقدامات دو گروه بزرگ کرد در شمال عراق ایجاد نکرد، اما اکنون به نظر می رسد سیاست آمریکا تا حدودی تغییر کرده است.

واشنگتن اکنون درصدد جلب همکاری کردهای عراق به عنوان یکی از سه بازیگر اصلی معادلات عراق (در کنار شیعیان و اعراب سنی) است. سابقه دوره کنونی روابط کردها و آمریکایی ها به حمایت آمریکا از تشکیل منطقه خودمختار کردی در سال ۱۹۹۲ برمی گردد. پس از تشکیل منطقه خودمختار کردها در سه استان دهوک، اربیل و سلیمانیه، آموزش مخفیانه نیروهای کرد در منطقه دهوک توسط مستشاران آمریکایی شروع شد. مقر این عملیات در حاشیه شهر دهوک، اکنون یک پادگان نظامی است. در سال ۱۹۹۶ نیز در جریان جنگ داخلی کردهای عراق بین دو جریان تحت رهبری طالبانی و بارزانی و در پی حمله نیروهای طالبانی برای تصرف شهر اربیل، بارزانی با مشورت آمریکایی ها از نیروهای ارتش عراق که در ۱۲ کیلومتری شهر مستقر بودند، کمک گرفت و نیروهای طالبانی از اربیل عقب رانده شدند و دوکان و سلیمانیه نیز به تصرف جناح بارزانی درآمدند اما با فشار آمریکایی ها و برای حفظ تعادل قوا بین کردها و افزایش سطح بازی و قدرت مانور آمریکایی ها، طالبانی پس از مدتی به سلیمانیه بازگشت.

در سال ۱۹۹۸ نیز با فشار آلبرایت، وزیر خارجه وقت آمریکا، دو جناح بارزانی و طالبانی از جنگ داخلی دست کشیدند و علیه صدام متحد شدند. پس از چند سال رابطه مخفیانه آمریکا و کردها، در نهایت در مارس ۲۰۰۳ عملیات مشترک آمریکا و کردها علیه ارتش عراق از منطقه «بامرنی» در شمال اربیل که دارای یک فرودگاه محلی بود شروع شد و ژنرال بکر زیباری، رییس کنونی ستاد ارتش عراق، دوشادوش آمریکایی ها به سوی تصرف موصل و کرکوک حرکت کرد.

هم اکنون استقرار آمریکایی ها در کردستان عراق، غیرمحسوس و غیرعلنی است. آن ها به ظاهر فاقد پایگاه و پادگان علنی هستند، اما مقرهای مشترکی با کردها در خارج از شهرها دارند. در درون شهرهای کردستان عراق، آمریکایی ها از حضور در خیابان ها اجتناب و بیش تر به عنوان مستشار و مشاور عمل می کنند و با اکثر وزارتخانه ها و دستگاه ها رابطه فعال و روزانه دارند اما در ادارات مستقر نیستند و حضور فیزیکی ندارند.

از طرف دیگر، کردها به دلیل بی اعتمادی ناشی از وقایع سال ۱۹۷۵ و رها شدن کردها در برابر ارتش عراق و شکست قیام ملا مصطفی بارزانی، احساسی دوگانه به آمریکایی ها دارند. از یک سو، معتقدند که آمریکایی ها در پی منافع خود هستند و در صورت لزوم و در چارچوب زد و بندهای کلان با بازیگرانی مانند ترکیه ممکن است از کردها حمایت نکنند و حتی از بازیگران رقیب و دشمن کردها حمایت کنند (نظیر حمایت اطلاعاتی اخیر آمریکا از حمله هوایی ترکیه به شمال عراق).

در مورد حضور نیروهای آمریکایی در عراق نیز، کردها معتقدند در صورت خروج آمریکایی ها، هرج و مرج سراسر عراق را در برخواهد گرفت. رهبران درجه اول کرد مانند مسعود و نیچروان بارزانی و جلال طالبانی نگران هستند در صورت گسترش هرج و مرج و ناآرامی، دستاوردهای دوران خودمختاری و حرکت به سوی تثبیت فدرالیسم و تقویت هویت سیاسی - حقوقی کردها آسیب ببیند اما نسل جدید کردها که تندروتر است بیش تر آرمانی می نگرد و ملاحظات سیاسی دیپلماتیک را کم تر لحاظ می کند. این نسل معتقد است که در صورت خروج آمریکایی ها، تجزیه عراق حتمی است و این مساله انتخاب نامطلوبی نیست.

بنابراین آمریکا از یک سو، به دلیل نگرانی های خاص ترکیه (به عنوان عضو ناتو و متحد آمریکا) از تقویت نقش و جایگاه کردها در ساختار سیاسی آتی عراق ، و از سوی دیگر، به دلیل روابط دوستانه و نزدیک با کردهای عراق، مایل به نوعی تلفیق بین دیدگاه های کردهای عراق و ترکیه است . آمریکا در عین عدم مخالفت با سیستم فدرالی عراق، مخالف سلطه کامل کردها بر کرکوک است. در بحران اخیر نیز آمریکا تلاش کرده است تا وضعیت متوازن بین ترکیه و کردهای عراق از بین نرود و مجبور شده است نسبت به ماه های گذشته به ترکیه نزدیک تر شود و با ارتش ترکیه برای حمله به «پ.ک.ک » همکاری اطلاعاتی کند.آمریکا می خواهد ضمن نرنجاندن کردهای عراق از خود، حداقل همکاری های اطلاعاتی و نظامی را با ترکیه برای حمله به مواضع «پ.ک.ک » داشته باشد. با این حال، کردهای عراق به شدت نسبت به سکوت آمریکا در برابر این حملات و عدم محکوم کردن آن ناراضی هستند. لغو دیدار بارزانی با رایس نیز در این چارچوب قابل ارزیابی است. در واقع، کردها نگران هستند که در نهایت آمریکا در داد و ستدهای سیاسی امنیتی با ترکیه، منافع کردهای عراق را نادیده بگیرد.

رضا کرمانشاهی