دانش توسعه پایدار دانش

توسعه پایدار, توسعه ای است که نیاز های امروز را بدون تضعیف توانایی نسل های بعد, برای رفع نیازمندیهایشان مرتفع می کند

توسعه پایدار، توسعه ای است که نیاز های امروز را بدون تضعیف توانایی نسل های بعد، برای رفع نیازمندیهایشان مرتفع می کند. مفهوم توسعه پایدار شامل سه جزء اصلی است:

۱) مسائل مربوط به اکولوژی، منابع طبیعی و تغییرات جهانی(global changes)

۲) مسائل مربوط به همبستگی و همچنین عدالت، چه بین نسلهای امروز و آینده، چه بین کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه

۳) مسائل مربوط به رشد اقتصادی و مقررات آن، مسائل مربوط به تولید و مصرف

توسعه پایدار نقش بزرگی برای پژوهش های علمی و توسعه تکنولوژیکی قائل است. پژوهش های علمی به عنوان ابزارِ به پیش راندن توسعه پایدار تلقی می شود. اما چگونه؟!

اول آنکه پژوهشهای علمی در دستیابی به فهم بهتری از مشکلات توسعه پایدار نقش کلیدی دارند.دوم، در ایجاد مقیاس هایی برای اندازه گیری وزن مشکلاتِ مطرح شده و سوم، در ارائه راه حلهایی برای آنها، نقش غیرقابل جایگزینی ایفا می کند.اما دانشمندان در برخورد با مفهوم توسعه پایدار و هنگامی که می خواهند در پژوهش های خود به طور عملی و کاربردی به آن بپردازند، متفاوت عمل می کنند. تفاوتها ناشی از دیدگاههای مختلف آنان در مورد ارتباط انسان و طبیعت یا ساختار جوامع و یا حتی ارتباط دانش و توسعه پایدار است.

به علاوه، زمینه تخصصی دانشمندان در رفتار آنان در ارتباط با پایداری بسیار تأثیرگذار است. در واقع اشکال، در نبود یک تعریف خوب و مقبول از پایداری است. شاید به دلیل آنکه شاخصها و قوانینی برای ارزیابی اینکه یک توسعه خاص (متد در زمینه صنعت، تکنولوژی، حقوق و...) تا چه حد پایدار است وجود ندارد.

▪ برای یک فیزیکدان: پایداری به معنای توانایی سیستم های بیولوژیک برای مقابله با تخریب منابع انرژی و انتروپی با استفاده از انرژی خورشیدی است.

▪ برای یک شیمیدان یا یک صنعتگر: ‌پایداری به معنای کامل کردن چرخه مواد با استفاده از تکنیک های جدید طراحی مواد، بازیافت مواد و منابع، و مدیریت پس ماندها است.

▪ برای یک دانشمند علوم انسانی، پایداری به مفهوم سازگاری مداخلات انسانی با تصویری است که گروههای مختلف در یک جامعه از محیط زیست و طبیعت دارند.

برای ملموس تر شدن مفهوم برخی از ارکان توسعه پایدار، مشخصات آن را در مقایسه با علوم مشابه مرور می کنیم.

● مشخصات تکنولوژی پایدار

عبارت "تکنولوژی پایدار" را باید بسیار با احتیاط به کار ببریم. این عبارت گاهی با تکنولوژی محیط زیست ( Environmental Technology) اشتباه می شود. درحالیکه:

۱) عبارت دوم توجه کمی به جنبه های اجتماعی و اقتصادی پایداری دارد.

۲) مکاتب پژوهشی همگی بر این نظر ندکه تکنولوژی، سهم عمده ای در تبدیل سیستم های تولیدی کنونی به سیستم های پایدارتر خواهد داشت و پذیرفته اند که تکنولوژی، باید برای ایجاد مدلهای نوین رشد اقتصادی به خدمت درآید. ولی نکته بسیار مهم آن است که در ارزیابی تکنولوژی های پایدار، "تغییرات اقتصادی- اجتماعی" که در نتیجه به کارگرفتن این تکنولوژی ها بوجودخواهد آمد باید قویا" مدنظر قرارگیرد.

۳) به علاوه تکنولوژی پایدار در مقایسه با تکنولوژی محیط زیست، از دیدگاهی بلند مدت به شرایط کوتاه مدت نظر خواهد کرد.

۴) و البته ارتباطات بین جوامع توسعه یافته و نیافته از حیث توزیع رفاه و یا انتقال تکنولوژی، در طراحی تکنولوژی های پایدار مورد توجه خواهد بود.

۵) همانگونه که در مقاله پیشین (توسعه پایدار) گفتیم، توسعه پایدار ارتباط نسبتاً پیچیده ای با رشد اقتصادیِ صرف دارد؛ به دلیل آنکه مفاهیم اجتماعی-رفاهی در این توسعه جایگاه ویژه ای یافته اند. بدیهی است این مفاهیم در طراحی تکنولوژی های پایدار هم جایگاه ویژه ای دارند.

۶) تکنولوژی پایدار مانند تکنولوژی محیط زیست «مشکل- محور»‌ می باشد. با این تفاوت که در تکنولوژی محیط زیست راه حلهای عملی کوتاه مدت طراحی می شوند. در حقیقت خصوصیت مشکل محور بودن، تنها زمانی هم راستا با توسعه پایدار خواهد بود که راه حلها با جنبه های اقتصادی- اجتماعی قابل جمع باشند.

● مشخصات پژوهشهای مرتبط با توسعه پایدار:

پژوهشهای مرتبط با توسعه پایدار را می توان به دو بخش تقسیم کرد:

۱) پژوهش در مورد توسعه پایدار

مثلاً پژوهش در مورد نقش دانش در جامعه یا در مورد ارتباط بین انسان و طبیعت، پژوهش در مورد مفهوم توسعه پایدار یا ارزیابی سیاست های محیط زیست.

۲) پژوهش به عنوان حامی توسعه پایدار

مانند همه پژوهشهایی که به دنبال مطالعه مشکلات عملی، بر سر راه توسعه پایدار هستند (مثلاً آب و هوا، چرخه های زیستی و...). ‌این پژوهشها معمولاً در چارجوب نظام های موجود و با رویکردها و روش های تحقیقی معمول انجام می شوند.

لازم به ذکر است که تاکنون اکثر پژوهش ها حول بخش دوم بوده است و بنابراین نیاز به پژوهش هایی در مورد حیطه اول احساس می شود.

از جهتی دیگر، پژوهش های مرتبط با توسعه پایدار بدین گونه تقسیم می شوند:

الف) محتوای پژوهش(content):

در این پژوهشها «بعد بین نسلی»(intergenerational dimension)جزء‌ شاخصه های لاینفک توسعه پایدار است. به همین ترتیب «بعد جهانی/ منطقه ای» بسیار مهم تلقی می شود. پژوهشها بر آن اند که دغدغه های منطقه ای را به طور مستقیم با دغدغه های جهانی مرتبط سازند و بالعکس.

ب) نحوه پژوهش(form):

جنبه اول «بعد بین رشته ای» است. پژوهش های توسعه پایدار در تلاشند که به تولید دانش های ادغام یافته(integrated knowledge)بپردازند. جنبه دیگر «بعد اجتماعی»‌ است که به گفتگوی روشنفکران با خود و جامعه می پردازد. بعد اجتماعی به علاوه بر این موضوع تأکید می کند که پژوهشهای توسعه پایدار ارتباط موثری با اهداف و نیازهای اجتماعی دارد.

همانطور که اشاره شد بعد «بین رشته ای» از مهمترین مولفه های مورد نیاز در ایجاد توسعه پایدار هستند. علت این امر با توجه به توضیحاتی که از ابتدای این بحث در مورد نقش جنبه های اقتصادی، اجتماعی، اکولوژی و... توسعه پایدار داده شده است، بدیهی به نظر می رسد. با این حال در انتها کمی به مبحث پژوهشهای بین رشته ای می پردازیم.

با جستجو در مکاتب مختلف پژوهش دو سطح از کارکرد بین رشته ای قابل تصور است:

▪ سطح اول: ‌دستیابی به یک "فرهنگ مشترک علمی" در مورد توسعه پایدار. که باید توسط افراد مختلف از رشته های مختلف علوم طبیعی و اجتماعی تعریف شود.

▪ سطح دوم:‌ پروژه های تحقیقاتی مشترک که توسط دانشمندانی از رشته های مختلف طراحی شده اند، به هدف حل مشکلاتی که رویکرد بین رشته ای می طلبد.

در واقع به دلیل خصوصیت مشکل محور بودن و وجود جنبه های اجتماعی اقتصادی، پژوهش های توسعه پایدار نیازمند رویکردی بین رشته ای هستند.

در آخر باز هم تأکید می کنیم که پژوهش های بین رشته ای تنها به معنای گفتگوی بین دانشمندان رشته های مختلف نیست، بلکه شامل ارتباط پژوهش و جامعه هم می شود. یک «ارتباط علمی موثرتر» ‌برای درگیر شدن هرچه بیشتر گروههای ذینفع در جامعه مورد نیاز است.

کیانوش کیهانیان

منابع:

۱- Valenduc G, Vendramin P. Science, Technological Innovation and Sustainable Development. International Conference «Science for a Sustainable Society»

۲- Gallopín G. Science and Technology, Sustainability and Sustainable Development. LC/R.۲۰۸۱/I, Dec, ۲۰۰۱