آشنایی با مفهوم یارانه ـ بخش اول

مفاهیم علم اقتصاد

● تعریف یارانه:‌

در ادبیات اقتصادی به مجموعه‌ای از کالاها و خدمات، کالاها و خدمات عمومی گفته می‌شود. این کالاها دارای ویژگی‌هایی هستند که تحلیل آن‌ها به صورت مجزا بوسیله اقتصاددانان انجام می‌پذیرد.

مهم‌ترین ویژگی این کالاها وجود آثار و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی منفی و مثبت است. به طورمثال، آموزش خدمتی است که دارای آثار اجتماعی مثبت است؛ چراکه اگر تعداد تحصیل‌کردگان در جامعه افزایش یابد،‌ تعداد بزهکاران در جامعه کاهش می‌یابد. افراد تحصیلکرده مشارکت بیشتری در برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای دارند. افزایش دانش‌بری و دانش‌محوری کالاهای تولیدی نیز از آثار افزایش آموزش است. بنابراین دولت در خصوص کالاهای عمومی مثل آموزش، تمهیدات خاصی انجام می دهد. برای مثال، دولت خود این کالاها و خدمات را تولید می‌کند و یا اینکه صرفا بر تولید این کالاها توسط بخش خصوصی نظارت می‌کند و با پرداخت یارانه قیمت این کالاها را برای عموم مردم ارزان تر می‌کند.

علاوه بر این موارد، دولت‌ها برای مبارزه با فقر و حمایت از اقشار آسیب پذیر جامعه اقدام به پرداخت یارانه به برخی کالاهای اساسی می کنند. البته در برخی کشورها نیز این یارانه‌ها به شکل نقدی در اختیار گروه های هدف قرار می‌گیرد.

یارانه‌ها مابه‌التفاوت هزینه تمام شده یا همان قیمت خرید کالاها و خدمات با قیمت فروش آنها است که توسط دولت به عنوان کمک به تولیدکنندگان یا مصرف‌کنندگان پرداخت می‌شود. هدف وضع یارانه برای مصرف کنندگان، فراهم کردن امکان خرید برخی از کالاها به قیمت ارزانتر و برای تولیدکنندگان، حمایت از آن‌ها در مقابل تولیدکنندگان خارجی است.

● انواع یارانه‌ها: یارانه‌ی باز، یارانه‌ی هدفمند

در مورد یارانه‌ها، تقسیم‌بندی‌های متعددی وجود دارد. در یکی از این تقسیم‌بندی‌ها یارانه‌ها را به یارانه باز و هدف‌مند تقسیم می‌کنند.

▪ یارانه باز:

برای همه خریداران یک کالا به طور یکسان اعمال می‌شود و یارانه را متوجه بازار می‌کند، مانند یارانه بنزین و نان. چگونگی توزیع این یارانه مستقیماً به میزان خرید خریدار برمی‌گردد به طوری‌که هر کس در بازار بیشتر خرید کند، بیشتر یارانه خواهد گرفت. از اشکالات این نوع یارانه‌ بهره‌مندی بیشتر خانوارهای ثروتمند از آن است. البته منوط به این که کالای مورد نظر کالای معمولی یا لوکس باشد، اما اگر کالای مورد نظر پست باشد، یارانه باز موجب تحقق هدف ما، یعنی همان حمایت از اقشار فقیر می‌شود. ( کالای پست کالایی است که اگر فردی درآمدش افزایش یابد، از آن کالا کمتر می‌خرد). البته در مورد پرداخت یارانه باز به مسأله جانشینی نیز باید توجه داشته باشیم، یعنی اگر به یک کالا یارانه باز دهیم ، تقاضای آن افزایش یافته و این افزایش در حدی خواهد بود که جانشین کالاهای دیگر می‌شود.

▪ یارانه‌ی هدفمند:

از دیگر انواع یارانه‌ها، یارانه سرانه یا همان یارانه هدف‌مند است. کالاهای اساسی‌ای که به صورت کوپن عرضه می‌شود از این نوع یارانه‌هاست. این نوع از یارانه، نسبت به یارانه باز از لحاظ توزیع درآمد بهتر بوده و توزیع درآمد را به نفع خانوار فقیر تغییر می‌دهد. بنابراین با این تعاریف، یارانه هدف‌مند یارانه‌ای است که در آن افراد فقیر کاملاً شناسایی شده و یارانه تنها به آن‌ها پرداخت ‌شود.

در مجموع، یارانه و مالیات دو ابزار مهم اقتصادی هستند که دولت‌ها بوسیله آنها در بازار دخالت می‌نمایند. یارانه و مالیات با تغییر قیمت‌های نسبی متغیرهای اقتصاد را تحت تاثیر قرار می‌دهند.

● آثار منفی و مثبت پرداخت یارانه بر اقتصاد

۱) از مهم‌ترین کارکردهای یارانه در سیستم اقتصادی ، پیامدهای خارجی مثبت آن است. این پیامد خارجی مثبت، برخورداری فقرا (گروه هدف در پرداخت یارانه‌ها) از حداقل معیشت تعریف شده است. به عبارت دیگر، هدف ، گروه خاصی از مصرف‌کنندگان هستند که زیر خط فقر به سر می‌برند. چراکه اگر تعداد افرادی که سطح زندگی‌شان پایین تر از حالت متعارف و سطح استاندارد جامعه است،‌ زیاد شود، آثار و پیامدهای منفی همچون گسترده شدن فقر و افزایش بزهکاری پدید خواهد آمد.

۲) دولت‌ها از طریق تغییر قیمت نسبی کالاها و خدمات، رشد و تولید بخش‌های اقتصادی را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

۳) یارانه‌ها با تحریف قیمت‌ها مانع تخصیص بهینه منابع شده و بنابراین رشد اقتصادی را کاهش خواهند داد

۴) با ایجاد کسری بودجه و افزایش هزینه‌های اجتماعی آثار کلان بر اقتصاد ملی بر جای می‌گذارند.

۵) هر اندازه که شفافیت در اقتصاد گسترش یابد و مداخله دولت در نظام قیمت‌ها کمتر شود، انحراف از سرمایه‌گذاری‌های مولد کاهش می یابد. به عبارت دیگر، ‌سرمایه‌گذاری به بخش‌های دارای مزیت که قابلیت رقابت در بازارهای داخلی و خارجی دارند، سوق پیدا می‌کند. در شرایطی که دولت، قیمت‌ها را کنترل و برای بخشی از کالاها یارانه پرداخت می‌نمایند، سرمایه‌گذاری دچار انحراف می‌شود.

۶) پرداخت یارانه با تاثیر بر نظام قیمت‌ها بر ترجیحات مصرف‌کننده نیز اثر گذاشته و مصرف کالاهای یارانه‌ای را افزایش می‌دهد. از سوی دیگر، به دلیل اینکه مصرف‌کننده قیمت واقعی کالای یارانه‌ای را پرداخت نمی‌کند، مصرف بهینه آن را نیز رعایت نخواهد کرد. همین امر افزایش یارانه‌ها را موجب می‌شود که خود افزایش هزینه‌های دولت و افزایش کسری بودجه در اقتصاد را به همراه خواهد داشت.

● چرایی پرداخت یارانه

‌برخی اقتصاددانان هرگونه دخالت دولت را در بازار رد می کنند و اعتقاد دارند هرگونه دخالت دولت (مثل یارانه و مالیات) در نهایت موجب کاهش رفاه مردم جامعه می‌شود. اما اغلب اقتصاددانان در شرایطی پرداخت مالیات را ضروری و لازم تلقی می‌کنند. در این جا باید به این پرسش پاسخ گفت که چرا با وجود آثار منفی پیش‌گفته در مورد یارانه، همچنان در بسیاری از کشورها دولت‌ها یارانه پرداخت می‌کنند؟

در حقیقت، یارانه‌ها اغلب به عنوان ابزاری کوتاه مدت برای پوشش نارسایی‌های سیستم اقتصاد باز و جبران آثار نامناسب استراتژی‌های توسعه قلمداد می‌شوند. یعنی در برخی موارد استفاده نکردن از کالایی، آن چنان اثر جانبی منفی دارد که دولت برای افزایش مصرف آن کالا در حد بهینه و مطلوب برای جامعه یارانه پرداخت می‌کنند و یا این که استراتژی‌هایی مانند افزایش خصوصی سازی در کوتاه مدت ، موجب تشکیل گروه‌های آسیب پذیر می‌شود که برای پوشش و جبران این آثار منفی یارانه پرداخت می شود. بدیهی است که پرداخت یارانه ابزاری است در جهت تحقق اهداف فوق، نه اینکه خود پرداخت یارانه هدف باشد.

اقتصاددانان نیز تا جایی پرداخت یارانه را پیشنهاد می دهند که فواید حاصل از استفاده یارانه بر هزینه‌های آن پیشی گیرد. اما پرداخت یارانه در بلندمدت ، برای حل مشکلات ریشه‌ای جامعه چون بیکاری و تورم، پیشنهاد نمی‌شود. چراکه اختصاص مبالغ کلانی از بودجه دولت به یارانه‌ها نه تنها باعث از دست رفتن فرصت‌های مفید و ضروری می شود، بلکه سبب اتلاف منابع و استفاده ناکارآمد از آن‌ها نیز می شود. برای مثال، حدود ۷۵ درصد از ۲۷۰۰ تا ۳۰۰۰ میلیارد تومان یارانه کالای اساسی در ایران، مربوط به یارانه نان است. این در حالی‌ست که ضایعات گندم به تنهایی در حدود ۲۵ درصد است. با این حساب هر ساله حدود یک سوم محصول اراضی مستعد کشور ( در حدود ۵/۱ میلیون هکتار) ضایع می شود.

تدوین:

امیر جعفرزاده ـ کارشناس ارشد اقتصاد توسعه دانشگاه علامه طباطبایی ـ خبرنگار اقتصاد توسعه‌ی سرویس مسائل راهبردی خبرگزاری دانشجویان ایران