تاملی بر رمان كیفر آتش نوشته الیاس كانتی

كیفر آتش

(برج بابل)

الیاس كانتی

ترجمه: سروش حبیبی

انتشارات نیلوفر

چاپ اول - ۱۳۸۴

تعداد: ۲۲۰۰ نسخه

قیمت: ۶۵۰۰ تومان

دوست دارم كتابی بنویسم درباره هیچ، كتابی كه بر هیچ چیزی كه خارج از خودش باشد دلالت نكند؛ كتابی كه بتواند به نیروی درونی سبكش، روی پای خودش بایستد؛ درست بدان گونه كه كره زمین به هیچ تكیه گاهی خود را در فضا نگه می دارد...

گوستاو فلوبر _ نامه ها

اگر بتوان آرزوی فلوبر را در جهان داستان سال های بعد از او _ به صورت عینی _ جست وجو كرد، بی شك به نامی برمی خوریم كه در رمان «كیفر آتش» از هیچ روایتی مفصل، جذاب و زیبایی شناسیك ساخته است. الیاس كانتی آن طور كه زندگینامه نویسان می گویند در بلغارستان و به سال ۱۹۰۵ به دنیا آمده، در اتریش نوجوانی و جوانی اش را گذرانده، همان جا كیفر آتش را نوشته، به انگلستان مهاجرت كرده و در همانجا مرده است. كانتی كه تمام آثارش را به آلمانی نوشته است، از جمله نویسندگان قرن بیستم است كه به معنای واقعی كلمه، صاحب سبك و استیل نوشتن بودند. تسلط خارق العاده او به ادبیات پیش از خود و مباحث تاریخی و اسطوره شناسی از یك سو و درك عمیق اش از وضعیت اروپای متشنج و از هم گسیخته سال های دو جنگ از سوی دیگر باعث شده كه وی یكی از نویسندگان مستقل روزگار خود باشد. او مهمترین رمانش یعنی «كیفر آتش» را در سن ۳۰سالگی منتشر می كند و همین رمان از مهترین عواملی است كه جایزه نوامبر ۱۹۸۱ را از آن او می كند. بی شك كانتی نویسنده ای است كه در مكتب ادبیات آلمان رشد و نمو كرده و از نظر سنتی به مولفه های آن وابسته است. دلبستگی وی به كافكا (به عنوان نویسنده ای كه به آلمانی می نوشت) و توماس مان و تاثیر این نویسندگان در جهان داستانی اش غیرقابل اغماض است. او خود را مانند كافكا نویسنده ای می دانست كه به زبان دوم می نویسد و به دلیل سفرهای گوناگون دارای هویتی ملی از نوع فرانسوی اش نیست. صاحب رگ و ریشه اسپانیایی، متولد بلغارستان، بزرگ شده اتریش و متوفی در انگلیس در كیفر آتش به نوعی سبك شخصی دست می یابد كه در آن مكان، زمان و از همه مهمتر معنای استقلال فردی فنا شده و یك لایه بی روح و پوسیده ملال زندگی انسان او را به پارودی تبدیل می كند. كیفر آتش (برج بابل) را سروش حبیبی به فارسی برگردانده است.این رمان سترگ چندی پیش به سعی نشر نیلوفر و با قیمت ۶۵۰۰ تومان به بازار آمده است. حبیبی ترجمه خود را به مرحوم بابك سیدحسینی تقدیم كرده است. برای گزارشی از این كتاب دو محور را معیار نوشتار قرار می دهم:

۱ _ كیفر آتش، روایتی تودرتو و چندلایه از روزگار پروفسور كین است. مردی كه تمام عمرش را بر سر جمع آوری كتاب های مختلف گذاشته و چنان در عشق آنها گم شده كه آنها را چون ارواح بی گناه و قابل احترام نگهداری می كند. او سال های جوانی را گذرانده و به چین شناسی بزرگ تبدیل شده است. زندگی ساده ای دارد كه در كتاب های انبوه كتابخانه اش خلاصه می شود و او در پناه امنیت كلمه روزگار می گذراند. زنی زندگی اش را دگرگون می كند، او را می فریبد، با او ازدواج می كند و از خانه بیرون می اندازدش. در خیابان با مردمانی غریب و از طبقه پایین آشنا می شود و یكی از آنها را كه گوژپشتی نیمه دیوانه است و در رویای سفر به آمریكا می سوزد به خدمتكاری می گیرد. او باقی مانده ثروت اش را در راه خرید كتاب هایی دیگر می گذارد و در این راه گوژپشت نیز او را تلكه می كند. زن مجنون اش نیز در سودای عشق ثروت او با سرایدار آپارتمان اش (كه لقب پروفسور را او به كین داده!) همراه شده و داستان جلو می رود... در پایان كین را می بینیم كه اسطوره وار، خود و كتاب هایش را در آتش غرق می كند... رمان كیفر آتش، اثری است كه در سال های آغازین دهه سی قرن بیستم نوشته شده است. زمانی كه امپراتوری های بزرگ اروپایی مانند عثمانی و اتریش _ هنگری در اثر جنگ اول جهانی فروپاشیده و از دل آنها سرزمین های كوچكی با هویت های مختلف سر برآورده اند. این امر برای كانتی كه در یكی از همین كشورها یعنی بلغارستان به دنیا آمده و در دیگری _ اتریش _ سال ها زندگی كرده است مولفه ای زنده و ملموس است.از سویی دیگر كانتی از آن دست نویسندگانی است كه به رویكردهای تاریخی _ فلسفی، فلاسفه دوران روشنگری و بعد از آن علاقه دارند. در واقع دو مولفه اخلاق و تاریخ نوعی دیالكتیك رفتاری _ برای شخصیت های آثارشان _ ساخته است كه برای شخص او در كیفر آتش غیرقابل انكار است. اما در عین حال او رمان خود را بر جریان ها و خرده روایت هایی بنا می كند كه در آغاز با منش اسطوره ای _ اخلاقی روایت اش ناهمگون به نظر می رسد. انسان رمان او موجودی ضدروایی و ضدداستان است. به واقع او موجودی عجیب و قابل احترام است كه چیز چندانی برای روایت به ما نمی دهد. اما ویژگی كل رمان بر همین اصل استوار شده و او كه نماد و یا بازتابی از مفهوم «هیچ داستانی» است در جریان حوادث رمان به قهرمانی ادبی تبدیل می شود. در واقع كیفر آتش رمانی است كه بر پایه هیچ بنا شده و تنها به دلیل قدرت و تسلط نویسنده اش بر چگونگی به كارگیری فضای شهری و لحن ها و رگه های جنون انسانی به اثری كامل تبدیل می شود. الیاس كانتی در رمان كیفر آتش، وضعیتی را می سازد كه در آن نهادینه شدن «تنفر از دیگری» به مولفه ای اصلی در روایت اش تبدیل شده است. انسان های مفلوك رمان وی (مفلوك در معنای جهان بینی و نه جایگاه طبقاتی) مدل هایی از آرمان گرایی پیش پا افتاده دوران بعد از جنگ اول هستند كه همواره از جهان و موجودات آن چیزی طلب كار هستند. آنها در معنای اگزیستانسیالیستی، دچار فقدان و یا خلل در امر وجودی خود شده اند و شخصیت اصلی یعنی پروفسور كین كه خود بیماری نارسیسیست است مورد هجوم این آدم ها قرار می گیرد. او مردی متعلق به اصول و روش های فكری _ اجتماعی پایان قرن گذشته است كه آنچنان در عشق به كتاب هایش كوشیده كه خود و آنها را یكی دانسته و یا گاه با آنها به صورت عینی گفت وگو و دیالوگ دارد. این خودشیفتگی پیشرفته چنان متزلزل است كه در لحظه ای كه او به اجبار وارد فضای شهری می شود، مورد دست اندازی و چپاول دیگران قرار می گیرد. در واقع می توان رمان كیفر آتش را رمانی در باب نفرت و انزجار از دیگری دانست. به نحوی كه جهان انسان های رمان كانتی به وضعیتی تبدیل می شود كه در آن مشی و باوری اخلاقی، عاملی برای استفاده از وجود دیگری برای كمك و یا حفظ استقلال خود می شود. این حركت در شكلی عینی و با استفاده از اتفاق های ریز و درشتی می افتد كه آدم های رمان در آن نقش دارند. مثلاً شخصیتی فوق العاده مانند ترزه، چنان درگیر توهم زیبایی و محترم شمرده شدن است كه در راه آن حاضر به قربانی كردن دیگران است. او نفرت را به مثابه ابزاری برای رهایی از زندگی رئالیستی و تبدیل شدن به ملكه ای دست نیافتنی به كار می برد و یا مرد گوژپشت كه نیمچه فیلسوفی حریص است، در عین وفاداری به اصول ولینعمت خود، با قواعد خودش از او به دلیل دنیای ناخوشی كه در آن طی طریق می كند، انتقام می گیرد. پس ما با شبكه ای پارودیك از انتقام ها روبه روییم كه در مشی استعاری رمان به خوبی كاركرد دارد.