چترلازم نیست

به بهانه بارش شهاب در شب های سرد زمستانی

یک لحظه اتفاق می‌افتد؛ اگر زیاد سر به هوا باشی شانس‌ات هم برای دیدن‌اش بیشتر می‌شود. آن‌هایی که با آسمان آشنا نباشند این‌طوری تعریفش می‌کنند که یک ستاره دیده‌اند که انگار از جای خودش در آسمان، پایین افتاده است. یک نور آنی که بخش کوچکی از آسمان را طی کرده و ناگهان محو شده است. خیلی‌ها پدیده‌های دیگری را با شهاب اشتباه می‌گیرند اما کسانی که حتی فقط یک بار، یک شهاب دیده باشند تصدیق می‌کنند که دیدن‌اش در همان لحظه کوتاه ارزش این را داشته است که برای یک بارش شهابی برنامه‌ریزی کنند و به استقبال شهاب باران بروند. شاید این خاصیت نور است که در تاریکی شب، هر طور که در آسمان ظاهر شود سحر انگیز و غافلگیر کننده است. این شب‌ها هم می‌توانید آسمان را میزبان شهاب‌های جذاب ببینید.

● شهاب‌های خوش قول

شهاب‌هایی که ممکن است در آسمان ببینید یا متعلق به بارش شهابی خاصی است که هر سال در یک زمان مشخص اتفاق می‌افتد یا این که جزو دسته شهاب‌های تصادفی و اتفاقی قرار می‌گیرند. بعضی از شهاب‌ها از نقطه خاصی در فضا نمی‌آیند و عامل به‌وجود آورنده‌شان ذرات ریزی است که بین سیاره‌ها در فضا و به طور پراکنده پخش شده‌اند. این شهاب‌ها زمان مشخصی هم ندارند و دیدن‌شان کاملا اتفاقی است. پس ما بی‌خیال این شهاب‌ها می‌شویم چون نمی‌توانیم روی شانس‌مان حساب باز کنیم و به انتظارشان بنشینیم. اما دسته دیگر شهاب‌هایی که در آسمان می‌بینیم و نام بارش شهابی را به آن‌ها می‌دهیم حساب و کتاب سرشان می‌شود و می‌توانیم در یک نقطه معین در آسمان منتظر دیدن‌شان شویم. در بارش شهابی به نظر می‌رسد که تمام شهاب‌ها از یک نقطه بیرون می‌آیند. به عبارتی اگر از صحنه بارش شهابی فیلمی تهیه شود و سپس آن فیلم را به صورت معکوس نمایش دهیم به نظرمان می‌آید که همه شهاب‌ها دارند از یک نقطه می‌آیند. این نقطه همان کانون بارش است. در واقع یکی از راه‌های تشخیص برای این که بدانید شهابی که دیده‌اید دقیقا جزئی از بارش شهابی بوده یا یک شهاب اتفاقی دیده‌اید این است که آن را در جهت معکوس ادامه دهید و اگر به همان صورت فلکی که کانون بارش است رسیدید پس دقیقا از بارش شهابی بوده که انتظارش را داشتید، و در غیر این صورت اتفاقی بوده است. هر کدام از بارش‌ها در قسمت خاصی از آسمان اتفاق می‌افتد و نام هر بارش شهابی هم بر اساس همان صورت فلکی که در آن بخش آسمان قرار دارد، انتخاب می‌شود. اگر هم در صورت فلکی خاصی در آسمان بیش از یک بارش اتفاق بیفتد از نزدیک‌ترین ستاره درخشان به کانون بارش برای نام‌گذاری آن استفاده می‌شود. مثل «اتا دلوی» و «دلتا دلوی» که مربوط به صورت فلکی «دلو» هستند. در واقع این که همه شهاب‌ها را از یک نقطه واحد در آسمان می‌بینیم به خاطر خاصیت پرسپکتیو است. در حقیقت شهاب‌ها موازی می‌بارند و ذرات در مدارهایی موازی و نزدیک به هم به دور خورشید می‌گردند وقتی که زمین از میان آن‌ها عبور می‌کند این ذرات به طور موازی به جو برخورد می‌کنند و ما این‌طور تصور می‌کنیم که آن‌ها از یک نقطه سر چشمه گرفته‌اند.

● یادگاری‌های یک دنباله‌دار

ستاره‌های دنباله‌دار جز دنباله‌ای که در امتداد خود دارند، هر سال یک بار هم می‌توانیم به باقی مانده‌ها و به عبارتی دنباله‌های به جا مانده‌شان نگاه کنیم! ستاره‌های دنباله‌دار وقتی از نزدیکی خورشید عبور می‌کنند بخش بزرگی از جرم‌شان را از دست می‌دهند. زمان کوتاهی پس از مرگ دنباله‌دار، این ذرات که جاذبه گرانشی‌شان توان آن را ندارد که باعث انسجام آن‌ها شود، اجتماعی به هم فشرده به وجود می‌آورد که پر است از سنگ ریزه‌های متحرک. زمین در حرکت بر روی مدارش پیوسته با خیلی از این ذرات جامد پراکنده برخورد می‌کند که تعداد زیادی در این برخورد‌ها می‌سوزند و از بین می‌روند. در واقع شهاب واره‌ها وقتی وارد جو می‌شوند سرعت‌های تقریبا زیادی حدود ۳۰ کیلومتر در ثانیه دارند و در اثر تراکم هوای مقابل‌شان و هم چنین اصطکاک بین هوا و سطح‌شان می‌سوزند و فقط خاکسترشان باقی می‌ماند. تعداد زیادی از آن‌ها در ارتفاعات ۵۰ تا۸۰ کیلومتری از بین می‌روند. نوری که ما از تیر شهاب‌ها می‌بینیم به خاطر اتم‌هایی از شهاب‌واره‌هاست که جهش داشته و با هوای داغ برخورد کرده‌اند. در یک شب صاف در هر نقطه‌ای از زمین بیشتر از ۵ تیر شهاب را در هر ساعت می‌توان دید و در سرتاسر زمین در یک شب وجود بیشتر از ۲۰ میلیون شهاب تخمین زده شده است. تعداد شهاب‌هایی هم که در شب می‌شود با تلسکوپ دید حدودا بین ۵ تا۱۰ هزار میلیون است. هر کدام از این شهاب‌ها که می‌سوزند و خاکستر می‌شوند، غبارشان به آرامی روی زمین می‌نشیند و باعث می‌شود هر روز صدها تن به جرم سیاره ما اضافه کنند(!) بعضی وقت‌ها هم شهاب واره‌های بزرگی با جو زمین برخورد می‌کنند که اگر از جو بگذرند و بر سطح زمین بیفتند شهاب سنگ نامیده می‌شوند. اندازه بعضی از این شهاب سنگ‌ها به چند متر هم می‌رسد. داده‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد شهاب سنگ‌ها قبلا جزئی از جمعیت سیارک‌ها بوده‌اند و نه ستاره‌های دنباله‌دار . چون آن دسته از شهاب واره‌هایی که بازمانده دنباله‌دارها هستند در جو زمین می‌سوزند.

● شهاب سنگ‌هایی که با زمین برخورد کردند

از نمونه‌های برخورد شهاب سنگ‌ها با زمین می‌شود به صحرای شمال شرقی آریزونای آمریکا اشاره کرد. قطر دهانه‌ای که از این برخورد به جا مانده است نزدیک به ۱۲۰۰ متر است و کناره‌های اطراف آن ۴۲ متر از سطح دشت سنگ آهکی مجاور بلندتر است. زمین شناسان معتقدند که این برخورد در حدود ۳۰ تا ۴۰ هزار سال پیش رخ داده است. شهاب سنگ دیگری هم که در سال ۱۹۰۸در حوالی سیبری مرکزی سقوط کرد نمونه دیگری بود که باعث از بین رفتن قسمت اعظمی از جنگل‌های آن منطقه شد. این شهاب سنگ ۴۰۰۰۰ تن وزن داشت! برای خیلی‌ها سوال پیش می‌آید که با وجود برخورد‌های زیاد شهاب سنگ‌ها با زمین، پس چرا سطح زمین در مقایسه با ماه کمتر حفره و گودال به جا مانده دارد؟ این سوال را این‌طور پاسخ گفته اند که علی رغم این که احتمالا زمین بیشتر از ماه مورد اصابت سنگ‌های آسمانی قرار گرفته است اما نیروهای فرسایشی زمین کمک کرده است تا اثر خیلی از دهانه‌ها را پاک کند و فقط جای برخورد‌هایی که به تاز‌گی اتفاق افتاده ‌است را بتوانیم روی سطح زمین ببینیم. البته منظور از این اخیرا چند ده هزار سال پیش است.

● شهاب باران برای تمام فصول!

جالب است بدانید که اولین بار در ۱۳ نوامبر سال ۱۸۳۳ در ایالات متحده آمریکا اتفاقی افتاد که از آن به بعد شهاب‌ها تا این حد دوست داشتنی و مورد توجه همه شدند. در آن شب آمریکا به شدت در معرض بارانی از شهاب قرار گرفت و حدود ۲ ساعت آسمان میزبان بازی شهاب‌ها بود. از آن شب به بعد بارشی تا این حد خیره کننده، دیگر اتفاق نیفتاده است. اما همین بارش شهابی که از نوع اسدی(صورت فلکی اسد) هم بوده است انگیزه ای شد که برای اولین بار به طور جدی درباره شهاب‌ها مطالعاتی انجام شود.

بارش‌های شهابی را می‌شود با روش‌های مختلفی مثل رصد مرئی، رادیویی، با تصویر برداری ویدئویی و حتی با تلسکوپ بررسی کرد. با این روش‌ها تا کنون بیش تر از ۵۰ بارش شهابی شناسایی شده است. رایج‌ترین و کم هزینه‌ترین روش‌ها؛ رصد مرئی است که تماشای مستقیم شهاب‌هاست و یکی از علاقه‌مندی‌های ستاره‌شناسان تازه‌کار هم به حساب می‌آید. داده‌ها و اطلاعاتی که از بارش‌های شهابی به دست می‌آید می‌تواند در درک بهتر از چگونگی پیدایش و تحول منظومه شمسی و تکامل حیات موثر باشد.

جدول بارش‌های شهابی معروف و غنی از لحاظ تعداد را در این جا برای‌تان آورده‌ایم:

● نام بارش شهابی زمان بارش توضیحات

شلیاقی ۱ - ۲ اردیبهشت -

دلوی ۱۱ - ۱۵ اردیبهشت -

برساوشی ۱۱ - ۳۱ مرداد اوج بارش در ۲۱ و ۲۲ مرداد

جباری ۲۳ مهر - ۳ آبان اوج بارش در ۲۹ و۳۰ مهر

اسدی ۲۲ - ۲۶ آبان اوج بارش در ۲۶ و ۲۷ آبان

جوزایی ۱۸ - ۲۴ آذر اوج بارش در ۲۲ و۲۳ آذر

ربعی ۱۳ - ۱۴ دی این بارش در بین صورت فلکی عوا و اژدها است

برای این که بتوانید هرکدام از این شهاب‌ها را در بازه زمانی مربوط به خود به خوبی ببینید بهتر است به خارج از شهر بروید و حدود ۴۰ تا ۵۰ درجه اطراف کانون بارش را زیر نظر بگیرید. ۱۳ و ۱۴ دی ماه زمین به بخش متراکم توده ذرات وارد می‌شود و ما شاهد بارش شهابی ربعی هستیم. برای هر بارش شهابی ویژگی‌هایی وجود دارد که با اندازه گیری آن‌ها و ثبت داده‌ها و اطلاعات رصدی می‌شود. گزارش‌های خوبی را برای مراکز بین‌المللی فرستاد و به عنوان یک تازه‌کار در ثبت اطلاعات علمی بارش‌های شهابی نقش داشت. مرکز سازمان بین‌المللی شهاب‌ها (IMO) است که به گردآوری و تجزیه و تحلیل داده‌های بارش‌ها ی سراسر زمین می‌پردازد. آدرس پایگاه اینترنتی این مرکز هم به این قرار است: www.imo.net

نویسنده: مریم ملی